ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتینوروز دَیرلری دونیانی‌درک فلسفه‌سی‌دیر
نوروز دَیرلری دونیانی‌درک فلسفه‌سی‌دیر
نظامی جعفروف
مدنیت هر بیر خالقین مادّی و معنوی سیماسی‌نین گوزگوسودور. خالقی فورمالاشدیران، اینکیشاف ائتدیرن، واحید اخلاق، تفکّور، دونیاگؤروش و س. اطرافیندا بیرلشدیرن اونون ذره-ذره یاراتدیغی مدنیتی‌دیر. خالقلارین تاریخ صحنه‌سینده قالماسی، اؤز یئرینی قورویوب ساخلامالاری بیرباشا اونلارین یاراتدیقلاری مدنیتله باغلی‌دیر. او دا بللی بیر منطیقدیر کی، مدنیتینی قورویوب ساخلامایان خالقلار تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمیشلر.
مدنیت تاریخی کاتقوری‌دیر. او، کونکرت زامان و مکاندا یارانیر، اینکیشاف ائدیر، تکمیل‌لشیر، بو و یا دیگر سببدن زامانین (سیاستین) باسقیسینا معروض قالیر، ایدئولوژی‌لرین پرینسیپ‌لری ایله اویغونلاشمادیغیندان اونون آیری-آیری کومپوننت‌لری یاساقلانیب اونوتدورولور. تاریخین چوخ بؤیوک مشققتلی سیناق‌لاریندان اؤز هونر و ایراده لری سایه‌سینده غالیب چیخمیش تورکلر هله میلاددان اؤنجه مؤحتشم بیر مدنیتین ایلکین یارادیجی‌لاری و قورویوجولاری اولموشلار. بو دَیرلی فاکتی زامان-زامان اؤز مأخذلرینده تورکلرله باغلی شانلی و غورورگتیرن صحیفه‌لری (الیازمالاری) مقصدلی شکیلده خاینجه‌سینه محو ائتمیش قدیم چینلی‌لر ده تصدیقله‌میشلر. قدیم چینلی‌لر اعتیراف ائدیردیلر کی، تورکلر بؤیوک سیویلیزاسیونون یارادیجی‌لاری‌دیر. اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا قدر اوزانمیش بؤیوک بیر اراضیده بیر نئچه دفعه عظمتلی ایمپیراتورلوق‌لار قورموش قدیم تورکلر سونرالار موختلیف سبب‌لردن تاریخین آیری-آیری مقام‌لاریندا اؤز دؤولتچیلیک‌لرینی ایتیرمیشلر. تاریخه یولداشلیق ائتمیش بو بؤیوک ایمپیراتورلوق‌لار محض همین قدیم و زنگین مدنیتین سایه‌سینده قورولموش و ایداره ائدیلمیشدیر. قدیم تورکلر بو و یا دیگر سبب‌لردن اؤز اراضی و دؤولت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، خوشبختلیکدن، مدنیت‌لرینی ان چتین تاریخی سیناق‌لار دؤورونده بئله قورویوب ساخلامیشلار. آنجاق قدیم تورک تورپاق‌لاریندا قورولموش یاد دؤولت‌لر تورکلرین تورپاق لارینی موختلیف آدلار آلتیندا اراضی‌لره بؤلموش، بیر-بیریندن آرالی سالمیش، اونلارین ایقتیصادی و مدنی علاقه‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. تورک خالقلارینین یاشادیقلاری اوجسوز-بوجاقسیز اراضی‌لری اله کئچیرمیش تزار حؤکومتی و اونون معنوی داوامچیسی ساییلان سووئت دؤولتی اونلارین مادّی-معنوی مدنیت‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. ادامه مطلب ...
تورکچولوک و رومانتیزمین وحدتی
تورکچولوک و رومانتیزمین وحدتی
گولشن علی‌یئوا کنگرلی
فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور
بؤیوک شخصیت‌لر فیزیکی حیات‌لارینی باشا ووردوقدان سونرا ابدیت عؤمرو یاشاییرلار. هر یئنی دوغولان نسیل کلاسیکین یارادیجیلیغیندا اؤز فیکری-معنوی سوال‌لارینا جاواب تاپیر، کلاسیک‌لر هر نسیلله یئنیدن دوغولا بیلیرلر.
آذربایجان ادبیاتیندا بئله صنعتکارلاردان بیری عقیده‌سینه گؤره توتالیتار سووئت رژیمی طرفیندن تصفیه‌یه معروض قالمیش رومانتیک شاعیر و فیلوسوف حسین جاویددیر. او قدیربیلن میلتی طرفیندن دایم خاطیرلانیر، درین مضمونلو، بدیعی-فلسفی صیقلتلی اثرلری دؤنه-دؤنه چاپ اولونور، یئنی-یئنی نسیل‌لر طرفیندن ماراق و هوسله اوخونور. حسین جاویدین بیر شخصیت و صنعتکار کیمی بؤیوکلوگو آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی جناب ایلهام علی‌یئفین کلاسیک ایرثه احتیرامی و بؤیوک قدرشوناسلیقلا ایمضالادیغی ۲۴ اوکتوبر ۲۰۱۷-جی ایل تاریخلی سرانجامدا حسین جاویدین ادبی-تاریخی مؤوقعیی اوبیئکتیو نظری عکسینی تاپمیشدیر. ادامه مطلب ...
دیلین و نیطقین تفکْورله علاقه‌سی
دیلین و نیطقین تفکْورله علاقه‌سی
تفکّور و دیل
دونیانی دیلسیز تصووّر ائتسک او آنلاییش‌لارسیز، مدنیت‌سیز اولاردی.اینسان اونلار آراسیندا رابیطه رولونو اویناییر. دیل اینسانین فیکیرلشدیگی، قاورادیغی و یاددا ساخلادیغی شئی‌لره تاثیر ائدیر. مووافیق اولاراق تعلیم اینسانین سؤزلو (فیکری) گوجونو آرتیرماق مقصدی داشیییر. لاکین فیکری پروسه‌لر اکثر حاللاردا سؤزسوز باش وئریر.
دیلین تفکّوره تاثیری پسیکولوژی‌ده چوخ موباحیثه‌لی مسله‌دیر. دیلچی بنجامین لی وورف تصدیق ائتمک ایسته‌ییردی کی، دیل تفکّور اوصولونو موعین ائدیر. وورفون لینقویستیک نیسبی‌لیک نظریه‌سینه گؤره موختلیف دیللر گئرچکلیگی موختلیف جور قاوراماغا گتیریب چیخاریر. «دیل اؤزو اینسانین اساس ایدئیاسینی فورمالاشدیریر». وورف تصدیق ائدیر کی، "خوپی" طایفاسیندا فعلین کئچمیش زامان فورماسی یوخدور. وورفا گؤره خوپی طایفاسی آسانلیقلا کئچمیش حاقیندا فیکیرلشه بیلمز.
وورفون نیسبی‌لیک نظریّه‌‌سی بیر دیلده دانیشان و دیلین فیکرین اؤتوروجوسو کیمی باشا دوشن اینسان‌لار اوچون یاددیر. آما ایکی موختلیف سیستملی دیللرده دانیشان اینگیلیس و ژاپون یقین کی، موختلیف دیللرده فرقلی فیکیرلشیر. ایکی دیلده دانیشان بیر چوخ اینسان‌لار حساب ائدیر کی، ایستیفاده ائتدیکلری دیلدن آسیلی اولاراق فرقلی قاوراییش نوماییش ائتدیریرلر. دیلی اؤیرنمکله مدنیت حاقیندا چوخ شئی اؤیرنمک اولور. دیلی ایتیرمکله دیله باغلی اولان تفکّورو ده ایتیریریک. ادامه مطلب ...
موحاریبه و ادبیات
موحاریبه و ادبیات
حسین جاوید
توحاف شئی!.. هارایا گئتسن، هر نهیه باخسان، بیر سارسینتی، بیر پریشانلیق حؤکمفرما… بوتون کؤنول‌لر ایضطیرابدا، بوتون روحلار هیجاندا، بوتون گؤزلر اینتیظاردا…
کوره‌یی-عرضین، بو جاناوار یاتاغی‌نین بیر بوجاغی، بیر نؤقطهسی یوخ کی، دویغوموز سالدیریش‌لاردان، ائشیتدیگیمیز گورولتولاردان موتاثیر اولماسین! یانار داغلاردان سئچیلمه‌ین توپلار، اینسان‌لاری دئییل، صحرالارین وحشی‌لرینی بئله دهشت‌لر ایچینده بوراخیر. دونیامیز ایندی‌یه قدر هنوز بؤیله قورخونج بیر بلایا راست گلمه‌میش، بؤیله مودهیش بیر اینقیلاب گؤرمه‌میش. ایسکندر، ناپلئون کیمی جاهانگیرلر، چینگیز، تئیمور کیمی باهادیرلار مزارلاریندان باش قالدیریب بو موحاریبه‌نی سئیر ائتسه‌لر، شوبهه‌سیز کی، حئیرت و تأثوردن اؤزلرینی آلامازلار. ذاتاً بو موحاریبه ، بیر موحاریبه دئییل ده، موسری بیر بلادیر، بیر طاعوندور، عالم‌شومول بیر فلاکتدیر…
فقط بو فلاکت هر کسی بیر درجه ده دوشوندورمه‌ییر، هر اؤلکه‌ده بیر تاثیر بوراخماییر. بیرینی گولدورورکن، دیگرینی آغلادیر. بیرینی مأیوس و موضطریب ائدیر ده، دیگرینی قهقهه و موظفریتله سئویندیریر.
آذربایجانچیلیق و تورکچولوگون قارشی‌لیقلی موناسیبتلری
آذربایجانچیلیق و تورکچولوگون قارشی‌لیقلی موناسیبتلری
بو دؤورده آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسینین اساسیندا وطن اخلاقی، وطنچی‌لیک دویغوسو دورور. آذربایجان خالقی‌نین وطن اخلاقی، واحید دؤولتچی‌لیک شوعورو اوغروندا، وطنین ایشغالی و شخصیت آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌سینده عوموم میلّی ایدئیا و ایدئولوژی‌‌لر حلائدیجی رول اویناییردی.
آذربایجانین گونئی‌یه و قوزئی‌یه، خانلیق‌لارا پارچالانماسی، واحید میلّی شوعورون و میلّی ایدئولوژی‌‌نین تشکّولونه انگل اولدو. آذربایجانچیلیق ایدئولوژی‌سی بو دؤورده شرق و غرب دَیرلری‌نین سنتز شکلینده تظاهور ائتدی. عنعنه‌وی شرق ایدئولوژی‌لریندن گلن نور، عرفان، کمال ذکا، بشری‌لیک و معاریفچی‌لیگین عوضوی وحدتیندن عیبارت اولان آذربایجان ایدئولوژی‌سی تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، اوروپاچی‌لیق و آذربایجانچی‌لیقلا قوووشدو. بو دؤورون ایدئولوژی‌سینده جمعیت، اینسان، معنویات، میلّی-معنوی دَیرلر اؤن پلانا چکیلدی.
19. عصرین سونلاری، 20. عصرین اوّللرینده فعالیت گؤسترن ایدئولوقلارین یارادیجی‌لیق‌لاری سایه‌سینده میلّی ایدئولوژی فورمالاشدی.19.عصرده ایکی بؤیوک تورکچو م.ف.آخوندزاده و اسماعیل بیگ قاسپیرالی اؤز "ترجومان"-ی ایله تورکچولوگو تبلیغ ائدیر، 20. عصرین اوّللرینده ایسه علی‌بیگ حسین‌زاده، احمد‌بیگ آغااوغلو و علی‌مردان بیگ توپچوباشوف اوزون ایللر بویو حاکیم اولان سوننی‌لیک و شیعه لیک آنلاشیلمازلیق‌لارینی اورتادان قالدیراراق، تورکچولوک و ایسلامچی‌لیق فیکیرلری اطرافیندا بوتون آذربایجانلی‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار. اونلارین هر بیری‌نین یارادیجیلیغیندا میلّی آزادلیق اوغروندا ایمپریالیزمه قارشی موباریزه آپاریجی یئر توتوردو. البته، دونیادا بنزری اولمایان ایمپریالیزم سانسورونو آشیب، بیرباشا میلّی-آزادلیق ایدئیاسینی تبلیغ ائتمک غئیری-مومکون ایدی. اونا گؤره ده، قئید ائتدیگیمیز ضیالی‌لارین اکثریتی‌نین اثرلرینده آذربایجانچیلیق ایدئیالاری اؤنه چکیلیردی. ا.آغااوغلو خالقی ایسلام ایدئیالاری اطرافیندا جمع‌لشدیرمکدن توتموش میلّی اولماغا قدر بوتون اوصول‌لاری مقبول ساییردی. ع.حسین‌زاده تورک دونیاسی ایدئیاسیندا آذربایجانلیلارین کؤکلرینی آراشدیریردی.
ع.حسین‌زاده‌نین نشر ائتدیردیگی " فیوضات "-این تبلیغ ائتدیگی ایدئیالار آراسیندا تورکچولوک و آذربایجانچیلیق اساس یئر توتدو کی، بو آختاریش مئییل‌لری ده سونراکی ایللرده داها گئنیش و چوخ‌پلانلی شکیلده اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. ادامه مطلب ...
چاکرا
چاکرا
چاکرا (سانسکریت. चक्र؛ تبت.khorlo؛ چین. 轮) سانسکریت منشالی سؤز اولوب چارخ، دؤنوش معناسینا گلیر.[1][2] هیندو عادت‌لرینه و بعضی اینانج سیستم‌لرینه گؤره اینسانین انرژی مرکزلری‌نین گیرداب فورماسیندا دؤنن انرژی نؤقطه‌‌لریندن عیبارت اولدوغونا اینانیلدیغی اوچون اونلارا بو آد وئریلمیشدیر.[3]
چاکرا هیند فلسفه‌سی و بعضی اوخشار آسیا مدنیت‌لرینده اینسان بدنینده مؤوجود اولان متافیزیکی و یا بیوفیزیکی انرژی‌نین علاقه نؤقطهسی اولاراق قبول ائدیلیر. یوقا اوستالاری اینسانین گؤرونن فیزیکی مؤوجودلوغوندان علاوه داها حساس بیر اورقانیزمه صاحیب اولدوغونو ایدیعا ائدیرلر. بیز ایسه بونو آنجاق بعضی اؤزل وزی‌ت‌لرده دویغولاریمیزین واسیطه‌سی ایله سئزه بیلریک.
اصلینده بدنیمیزده بیر چوخ واجیب چاکرا اولدوغو دوشونولور: مثلا، اوووج‌لارین ایچینده، دابان‌لاردا، دیز قاپاق‌لاریندا، دیرسک‌لرده اولان چاکرالار دیگرلرینه گؤره داها واجیبدیر. آما اساس چاکرا مرکزلری بدنیمیزده اونورغا بویونجا سیرالانیر.
هیند فلسفه‌سینه گؤره اینسانین باشی‌نین اوستونده موثبت بیر آخین، اونورغا سومویونون آلتیندا، بوزدومده منفی بیر آخین واردیر. بو ایکی "قوطب" آراسیندا دؤور ائدن الکتریک گوجو "حیات" دیر. ادامه مطلب ...
احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونونجو دؤورو (1920-30-جو ایللر) هم ماهیتی، هم ده مضمونو باخیمیندان یئنی بیر مرحله تشکیل ائدیر.
"تورک تشکیلاتی-اساسیّه‌سی" (1925)، "اوچ مدنیت" (1927)، "اینگیلیس و هیندیستان" (1929)، "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" (1930)، "تورک حوقوق تاریخی" (1931-1933)، "من کیمم؟" (1936)، "دؤولت و فرد" (1936)، "ایران و اینقیلابی" ، "کؤنولسوز اولماز" (1929)، "تکامول‌مو، اینقیلاب‌می؟!" ، "سربست فیرقه خاطیره‌لری" (1931) کیمی اثرلرینده و یوزلرله مقالهلرینده یئنی جمعیت قوروجولوغونون تاریخی، نظری، موعاصیر آسپکت‌لری ایله باغلی درین تحلیل‌لر آپاریر. بو اثرلردن بیری 1930-جو ایلده آنکارادا تامام‌لادیغی "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" آدلی فلسفی تراکتاتی‌دیر. 30-جو ایللر تورکیه‌سینده (بو زامان تورکیه بیرپارتیالی سیستمه مالیک ایدی و هله دموکراسی تام اوتوروشدوغونو دئمک اولمازدی) بئله بیر اثرین اورتایا چیخماسینا یالنیز تعجوب ائتمک اولاردی. اصلینده، اؤزو ده سربست دوشونجه‌لی اینسان اولان ا.آغااوغلو بو اثرده هله هئچ اوروپادا بئله مؤوجود اولمایان بیر دموکراسی‌نین، آزاد جمعیتین کونتورلارینی جیزمیشدیر. اثرین بیر چوخ یئرینده اوتوبیوقرافیک جیزگی‌لر یئر آلسا دا، بو گون ده اوتوپیک گؤرونن فیکیرلره ده راست گلمک اولور.
اثر آذربایجانین و تورکیه‌نین جومهوریت قورولوشونا یییه‌لندیکدن، موعین دؤولتچی‌لیک، جمعیت و فرد، سربست‌لیک، آزادلیق، برابرلیک یولوندا قازاندیغی ضعیف تجروبه‌دن سونرا یازیلیب. اونون آرزو ائتدیگی اوروپا اوصوللو-جومهوریت قورولوشلو دؤولت شرقده ایلک اولاراق تورک میلّتینه نصیب اولموشدو. اؤزونون ده تمثیل اولوندوغو آذربایجان تورکلری جمعی 23 آی بو قورولوشدا یاشامیش، تورکیه تورکلری 7 ایل ایدی کی، جومهوریت ایداره ائتمه‌سینی قورویوب ساخلاییردی. اثرده‌کی بیر چوخ یاناشمالارین، آنلاییش‌لارین پراکتیک اولاراق هله تورکیه جمعیتینه شامیل ائدیلمه‌سی چوخ چتین ایدی. اثرین باشلانغیجینداکی قئیدلردن گؤرونور کی، مؤلیف بونو یازماقدا چوخ چتینلیک چکمیش، اؤزونون ده یاشادیغی جمعیتین گله‌جگینی دوشونموشدور. بو دؤورده موخالیفت جبهه‌سینه چکیلمه‌سی ده اثرین یازیلماسینی چتین‌لشدیرن عامیل‌لردن ایدی. اونا گؤره ده، فیلوسوف اثرین فورماسی، ژانری اوزرینده خئیلی دوشونموش، نهایت، اونو حکایت، فلسفی تراکتات شکلینده یازماغی قرارا آلمیشدیر: "اثریمه هانسی بیچیم وئرمکله باغلی خئیلی تردّود کئچیردیم؛ نهایت، اونو بیر حکایه شکلینده یازماغا قرار وئردیم. اسارتدن قورتولموش بیر تورک فردینی آزاد و سربست بیر اؤلکه‌یه آپاردیم..." لاکین ائله بوراداجا" ...بو اؤلکه‌نین رهبرلری تورک جومهوریتینی قوران داهی‌نین امل و آرزولاری‌نین گئرچک‌لشمه‌سی اوچون چالیشماقدادیر" ، - دئییر و بو جومهوریتین باش معماری آتاتورکو "داهی" اولاراق قییمت‌لندیریر. بونونلا دا اثری‌نین تورکیه موحیطینده دوزگون باشا دوشولمه‌یه‌جگیندن احتیاط ائدهرک یاشادیغی جمعیت و جومهوریت ایله باغلی فیکیرلرینی ده بیلدیرمکله اؤزونو تنقیدلردن سیغورتالاییر. بو اؤزل‌لیکلری اؤز اوزرینده حیس ائدن ا.آغااوغلو بیر فرد اولدوغونا گؤره جومهوریتنین معنوی جهتدن ایدئولوژی‌سینی قورماق جسارتی گؤستریر. ا.آغااوغلو دؤولت قورولوشوندا جومهوریتچی‌لیغی تقدیر ائدیردی. بعضاً او، ایچینده یاشادیغی جمعیتین شرط‌لرینی و تاریخی شراییطی ده نظردن قاچیرمیردی. آنجاق بوتون حاللاردا یازدیقلاری ایله فعالیتی اوست-اوسته دوشوردو.
ادیبین قیزی تئزئر تاشکیران اونون 20-30-جو ایللر موجادیله‌سی‌نین دموکراسی‌یه کؤکلنمه‌سی ایله باغلی یازیر "...جومهوریت دؤورونده کی موجادیله‌سی ده بو نؤقطه‌یه چئوریلدی. بوتون چالیشمالاریندا میلّته دایانان دؤولت گؤرونوشونو فردین حاق و حورّیت‌لرینی قورویان دؤولت دئیه منیمسه‌ییر، هر وظیفه‌‌نین قارشی‌لیغیندا بیر حاق واردیر تِزیسینی مودافیعه ائدیردی. بو تِزیس احمد آغاوغلونون فیکیر و سیاست حیاتی‌نین سون مرحله‌سی‌دیر" . ت.تاشکیرانین بو فیکری ا.آغااوغلونون اثرلری و فعالیتی ایله تصدیق ائدیلیر. خوصوصی ایله، دموکراسی، فیکیر آزادلیغی، حورّیت مسله‌سینده هئچ زامان هئچ کیمه گوزشته گئتمه‌میشدیر. ف.ساکال بلگه‌لره دایاناراق اونون میلّت وکیلی اولدوغو زامان تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسینده "هر شئیین بیر مونتقیدی اولمالی‌دیر" فیکرینی سؤیله‌دیگینه دیقت چکیر. بو ایسه اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی اوچون ان موهوم شرطلردن بیری اولان تنقید اینستیتوتونو همیشه مودافیعه ائتمیشدیر.
ا.آغااوغلو "اؤن سؤز" ده فیلوسوف مونتسکیونون "قانون‌لارین روحو" آدلی اثرینده کی حاکیمیت بیچیم‌لری ایله باغلی دئییلمیش " ایستیبداد- یعنی شخصی حاکیمیت-مشروطیت-شرفه، جومهوریت ایسه لیاقته دایانیر" فیکرینی خاطیرلادیر و بونون هله ده معنا و اهمیتینی ایتیرمه‌دیگینی سؤیله‌ییر. یازیچی-فیلوسوفون ش.مونتسکیونون (1689-1755) فیکرینی سیتات گتیرمه‌سی اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی و آزادلیق آنلاییشلاری ایله باغلی نظری و پراکتیک قناعت‌لره مالیک‌دیر. او، بو زامان یالنیز ش.مونتسکیونون دئییل، دونیانین بیر چوخ تانینمیش فیلوسوف‌لارین فیکیرلریله تانیش اولموشدور. شارل دو مونتسکیو، جان لاک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرمکله دموکراتیک دؤولت قورولوشونون سیستمینی داها دا فورمالاشدیرمیشدیر.
ا.آغااوغلو اثرده ج.لاک، ج.میلّتون، اسپنسر، کانت، هگل، وولتر، ژان-ژاک روسو، ماکیاولی، برونو و ب. موتفکّیرلرین ده آدینی چکیر. بو ایسه او دئمکدیر کی، بو مؤلیف‌لرین اثرلرینی اوخوموش، فیکیرلریله یاخیندان تانیش اولموشدور. اثرین سونوندا میلّت مؤوضوسوندا اوستادین مئیدانا آتدیغی ان موهوم یئنی‌لیک میلّتین تشکّولو حاقینداکی فیکری و ادبی جریان‌لارین چوخ اؤنملی اولدوغونو گؤستریر. ا.آغااوغلو بو فیکرینی اوستادا عایید ائدیر و اونون اینقیلاب ائتدیگینی دوشونور. اونون فیکرینجه، میلّت‌لرین تشکّول تاپماسینا ادبیات دا چوخ اؤنملی تاثیر گؤستریر. ا.آغااوغلو بو سیرادا شکسپیر، گوته، شیلر، مولیر، ویکتور هوقو، دانته، پوشکین، لرمونتوف، تولستوی کیمی یازیچی‌لارین، شاعیرلرین آدینی چکیر و " ...اونلار اولماسایدیلار، اینگیلیس، آلمان، فرانسه، ایتالیا، روس میلّت‌لری یارانمازدی" ، - دئیه میلّتین فورمالاشماسینداکی رولونو یوکسک قییمت‌لندیریر.
ا.آغااوغلو اثرده حاکیمیت مسله‌سینه ده توخونور. آنایاسالی مونارشی زامانی حاکیمیتین حؤکمدارلا ایمتیازلی حاکیم صینفین الینده، جومهوریتده ایسه بوتونلوکله خالقین الینده اولدوغو قناعتی اثر بویو اؤز تصدیقینی تاپیر. اونون فیکرینجه، شخصی حاکیمیت زامانی خالق تک شخصین شیلتاق و هوسینه تابع اولور، میلیون‌لارجا اینسان بو شیلتاق‌لیق و هوسه ایطاعت ائدیر، خالق قورخور و خوف ایشینده یاشاییر. آنایاسالی مونارشی زامانی ایسه حاکیمیت حؤکمدارلا ایمتیازلی بیر صینفین الینده اولور. جومهوریته گلینجه ایسه اورادا حاکیمیت بوتؤولوکده خالقین الینده اولور، او، خالقا عاییددیر و هر کسین ایداره‌چی‌لیگه قاتیلماق حاقی واردیر. یازیچی بورادا اساس دیقتی لیاقته یؤنلدیر و جومهوریت زامانی وطنداش‌لارین لیاقت‌لری‌نین قورونماسینا دیقت چکیر.
ایلک دفعه 1930-جو ایلده تورکیه‌ده "جومهوریت" قزئتینده حیصه-حیصه درج ائدیلن "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری "من بیر اسیر ایدیم، آزاد اولماق ایسته‌دیم" اِپیقرافی ایله باشلاییر. بو اِپیقراف مؤلیفین آزادلیغا نه قدر بؤیوک اؤنم وئردیگینه ثوبوت‌دور. بو معنادا اثرین باش قهرمانینی "آزادلیق عاشیقی" ده آدلاندیرماق اولار. زنجیرلرینی قیراراق اسیرلیکدن قورتاران اینسانین آزاد اولدوقدان سونرا قارشیسیندا ایکی یول گؤرونور: آزادلیق و کؤله‌لیک یولو. ساغ طرف آزادلیق، سول طرف ایسه کؤله‌لیک یولودور. او، آزادلیغی ایسته‌دیگی اوچون ساغ طرفی توتور و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینه گلیب چیخیر. لاکین اؤلکه‌یه گلمکله هله هر شئی حلّ اولونمور. آزادلیغا چاتماق کیمی، اورادا یاشاماغین دا موعین شرط‌لری واردیر. "آزادلیق عاشیقی" "اصل من ایسته‌ین یئردیر" ، - دئیه فیکیرلشه‌رک ایچری کئچمک ایستیرکن، سورغو-سوال ائدیلیر: ایچ زنجیرینی ده سؤکوب آتمیسان‌می؟؛ طاماحینا یییه دورموسان‌می؟؛ دوغرونو سئویرسن‌می؟؛ حقیقته دؤزومون وارمی؟؛ لیاقت صاحیبی‌سن‌می؟ بو سوال‌لارین هر بیری آزادلیغی الده ائتمه‌نین پرینسیپ‌لری کیمی موعین‌لشیر.
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداشی اولماق ایسته‌ین اینسان‌لار، هر شئیدن اول، او اؤلکه‌نین آنایاساسینی بیلمه‌لی و عمل ائتمه‌لی ایدی. پیرلرین تانیش اولماق اوچون اونا وئردیگی "آنایاسا"دا ایسه بو اؤلکه‌نین قانون‌لاری، آزادلیغین شرط‌لری اؤز عکسینی تاپمیشدی. یاسادا قئید اولونان مادده لرده دئییلیردی:
1. آزادلیق دوغرویا و جسارته سؤیکه‌نیر؛
2. یالان سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده تام یاساق‌دیر. بو آزارا توتولان اؤلکه خاریجینه چیخاریلیر؛
3. ایکی‌اوزلولوک و یالتاق‌لیق ان آغیر گوناه‌دیر. بو گوناها باتان‌لار هامی‌لیقجا داشا توتولورلار؛
4. چوغول‌لوق ائدن‌لر سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداش‌لیغیندان چیخاریلیرلار؛ قورخاق‌لیقلا سربست اؤلکه وطنداش‌لیغی بیر آرایا سیغماز.
ا.آغااوغلونون قهرمانی حاقی قوروماق، چالیشماق، دؤزوم و یاردیم گؤسترمگین بیر وظیفه اولدوغونو دئییر. بو یاسالارلا و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین حیاتی ایله یاخیندان تانیش‌لیغی اسیر اینسانی آزاد اؤلکه‌ده یاشاماغین، اونون قانونلارینا عمل ائتمگین شرفلی اولدوغو قدر ده چتین‌لیگینی باشا دوشور. آنجاق آرتیق بو بیر شرف ایشی اولدوغوندان اسیر آدام بوتون دئییلن‌لره جان-باشلا عمل ائدیر، بو اؤلکه‌نین تاریخینی اؤیره‌نیر. معلوم اولور کی، بو اؤلکه‌نین شرفلی بیر تاریخی اولوب؛ ایندی اینسان‌لارین آزاد گزیب دولاشدیغی کوچه‌لرده بیر واخت‌لار اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوستونه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدی. لاکین اینسان‌لار آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاریب و چارپیشیبدیر. ا.آغااوغلو بونونلا ایکی مسله‌نی دئمک ایسته‌ییر؛ بیرینجیسی، آزادلیق وئریلمیر، آلینیر. اونون اوغروندا موباریزه آپاریلمالی‌دیر؛ ایکینجیسی، بو گون موعین معنادا بو جمعیته صاحیب اولان اوروپادا جمعیت هئچ ده بوگونکو کیمی اولمامیشدیر، اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوزرینه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدیر. منجه، بو فیکیر، ا.آغااوغلونو حددن آرتیق غربی اؤیمکده تنقید ائدن‌لر اوچون یاخشی جاواب‌دیر. او، تاریخه موراجیعتده یالنیز شرقی تنقید ائتمیردی، هم ده غربی تنقید ائدیردی. آنجاق ایندی غرب بوتون بو مرحله‌لری کئچمیش، یئنی جمعیت قوروجولوغوندا دموکراتیک اساس‌لارا سؤیکنمیشدیر.
اثرده پیرلرله وئریلن صؤحبت‌لرین معنا یوکو بؤیوک‌دور؛ آزاد اولماق ایسته‌ین اینسان آزادلیغین چتین و کشمکشلی یول‌لاردا کئچدیگینی درک ائدیر. "یالان" ، "ایکی‌اوزلولوک" ، "یالتاق‌لیق" بؤلومونده بونلارسیز جمعیتی عاغلینا گتیره بیلمه‌ین اینسان پیرلرین صؤحبتیندن سونرا فیکرینی دَییشمه‌لی اولور و بونون بیر تربیه مسله‌سی اولدوغونو آنلاییر: "ان خیردا و ان گوناه‌سیز یالانا دا دؤزوم گؤسترمک اولماز. بیر سؤزله، اوشاق عاییله و مکتبدن چیخیب جمعیته قوووشدوغو زامان یالانین اییرنج بیر آزار اولدوغونو دویوب آنلامالی‌دیر".
ماراقلی‌دیر کی، بو مسله‌یه ا.آغااوغلو بونا قدرکی اثرلرینده ده توخونور. اونون فیکرینجه، بوتون بونلار دموکراتیک جمعیت‌لرده دئییل، دؤولتی حؤکمداردان عیبارت بیر زومره‌نین حاکیم اولدوغو جمعیت‌لرده باش وئریر. بئله ده هامی بیر شخصه باغلی‌دیر. "اوچ مدنیت" اثرینده ده بونون اوزرینده دایاناراق یازیردی: "فقط ایش بیر کره شخصی باغلی‌لیق آلانینا تؤکولدومو، یالتاق‌لانما، ایکی‌اوزلولوک، حیله ، یالان، فیتنه، خیانت و جینایت دؤولت آدام‌لاری اوچون مزیت و فضیلت یئرینه کئچر. رقابت دؤولتی یاخشی ایداره ائتمکده کی لیاقتی بیلگی، عزم، متانت، ناموس ساحه‌سیندن چیخار. شخصه باغلی‌لیق آلانینداکی ذیلت و رذالت‌لره تؤکولور. گئرچک عاغیل، ذکا و فضیلت یئرینه بیجلیک، حیله ، فیریلداق کئچر".
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده آزادلیقلا چوغولچولوق دا بیر آرایا سیغمیر؛ آزادلیق صمیمیت و دوغروچولوق ایسته‌ییر. آزاد بیر اؤلکه‌یه خبرچی‌لیک، چوغولچولوق قدر ضررلی شئی اولماز. چوغولچولوق اولان یئرده کیمسه کیمسه‌یه اینانماز، یالان و ایکی ا‌وزلولوک آرتار.
بو اؤلکه‌نین بیر پارکیندا آزادلیق هئیکلی ده اوجالدیلمیشدیر. هئیکل ایستیبدادا قارشی آزادلیق بایراغینی قالدیران ایلک وطنداشین شرفینه اوجالدیلیب. هئیکلین اطرافیندا واخت‌آشیری میتینق‌لر کئچیریلیر. آزاد اولماق ایسته‌ین آدام همین گون اوچ میتینقین شاهیدی اولور؛ میتینق‌لرین بیرینده حؤکومتین پروقرامینا صادیق قالمادیغی، ایکینجیده گنج نسلین یوردسئورلیک کئیفیتیندن اوزاقلاشدیغی و بوندا تحصیل سیستمی‌نین گوناهکار اولدوغو، اوچونجوده ایسه قادین حوقوق‌لاری‌نین کیشی‌لرله تام برابر توتولماسی ایسته‌نیلیردی. سونونجو میتینقده قادین‌لار بوتون حاللاردا کیشی‌لرله برابر توتولان حوقوق‌لاری‌نین عئینی اولماسینی ایسته‌ییردی.
ا.آغااوغلو جمعیتده ضیالی، ادیب مؤوقعییندن دانیشارکن مقالهلرینده اولدوغو کیمی، غرب-شرق موقاییسه‌سینی آپاریر، ضیالی‌نین شرق عالمینده میلّت عامیلینه یابانچی قالماسی مسله‌سینه ده توخونور. اونون فیکرینجه، شرق عالمینده میلّت آنلاییشی غربینکیندن فرقله‌نیب. شرق ادبیاتی ایچینده اولدوغو موحیطه، اینسان و طبیعت موحیطینه یابانچی قالیب، دایم گؤیلرده، بوشلوق‌لاردا دولاشیب. بو ادبیات تک بیر شخصین ایفاده‌سی اولدوغوندان اینسان‌لیق و طبیعتله دیل تاپماغی آشی‌لاماییب. طبیعتله اینسان آراسینداکی، ائلجه ده اینسان‌لارین اؤز آراسینداکی یادلاشمانی آرادان قالدیرماغا، معنوی باخیمدان بوتؤولشدیرمگه چالیشماییب.
آزاد اولماق ایسته‌ین آدام پیرلرین موشاییعتی ایله سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین پارلمانیندا، بیلیم‌یوردونودا، اینستیتوتوندا، ایری ماشین‌قاییرما کارخانه‌سینده، ایبتیدایی مکتبده و کیتابخانادا اولور، نیظامنامه‌سی و اونون مادّه‌لری حاقیندا دوشونمک اوچون واخت ایسته‌ییر. اؤلکه‌نین غریبه‌لیگی و حئیرت‌آمیزلیگی اونو مفتون ائتمیشدی. هر شئیی یئنیدن اؤیرنمک، هر شئیه یئنیدن آلیشماق لازیم ایدی. نه قدر چالیشیب-چابالاسا دا، کؤهنه وردیش‌لردن ال چکمک هئچ ده آسان دئییلدی. بو ایشی باجارمایاجاغی حاقیندا پِسسیمیزمه ده قاپیلیر، آنجاق اونو دا فیکیرلشیر کی، من بو اؤلکه‌نین تاریخی ایله تانیش اولارکن اونلارین دا عئیناً بیزیم یولوموزو کئچدیگینی گؤردوم، دئمه‌لی، اونلار دا باشلادیقلاری زامان هر شئی آسان اولماییب، اونلار دا اذیت چکیب. کؤهنه حیاتا دؤنمگین مومکون‌سوزلوگونو گؤره‌رک او، سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده قالماغا قرار وئریر.
دموکراسی، حاکیمیت، دؤولت و فرد مسلهلری ده ا.آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونلاریندا ان چوخ توخوندوغو مسله‌لردن‌دیر. "دؤولت و فرد" ، "اوچ مدنیت" اثرلرینده، "دموکراسی و دؤولتچی‌لیک" مقاله‌سینده بو مؤوضودا فیکیرلرینی سیخ-سیخ بیلدیرمیشدیر. بو مسله‌ده همیشه غربله شرق دموکراسی‌سینی موقاییسه ده ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، دموکراسی‌نین اساسلارینی چئینه‌ین دؤولتچی‌لیک سیستمینده دموکراسی‌دن دانیشماق مومکون دئییل. بو جور رژیم‌لر شخص‌لرین و زومره‌لرین تحکّومونه یول آچا بیلیرلر. حتّی خالقین تنقید آزادلیغی‌نین اولماسی بئله دموکراسی اوچون یئترلی دئییلدیر، بو آزادلیغی قوللانا بیله‌جک گوج ده اساس‌دیر. بو گوجو ایسه خالق لیبرال توپلوم‌لاردا تاپیر و ایشله‌دیر.
ا.آغااوغلونون "اوچ مدنیت" اثرینده ده دموکراسی موجادیله‌سی‌نین شاهیدی اولوروق. اونون دؤولت قاورامیندا اینسانین حاق و حورّیتینی قورویان غرب مدنیتی‌نین تمل پرینسیپ‌لری باشلیجا یئر توتور. اثرده مدنیت آنلاییشی گئنیش آنلامدا گؤتورولور و بورادا دین، اخلاق، فرد، عاییله، جمعیت، دؤولت، حؤکومت عامیل‌لری تحلیل ائدیلیر. جمعیت حیاتی‌نین قووّت‌لنمه‌سینه و گلیشمه‌سینه سبب اولان عامیل‌لری تحلیل ائدن مؤلیف بؤیوک فرانسه اینقیلابینا توخوناراق وولتر، دیدرو، مونتسکیو، روسو، کانت، شللینق، هگل کیمی فیکیر آدام‌لاری‌نین نظریه‌لرینه ایستینادلار ائدیر، اینسان حاقلاری بیاننامه‌سی‌نین آدینی چکیر. بو اثرینده ا.آغااوغلو دموکراسی، جمعیت و فرد آنلاییشلارینا ایکی کونتکستده - شرق و غرب کونتکستینده یاناشیر. بیر طرفده "کیمسه یوخ، پادشاه وار، حاق یوخ، کئیف وار" دیگر طرفده ایسه "فرد یوخ، جمعیت وار، حاق یوخ، وظیفه وار" پرینسیپی یئر توتور. عومومیتله، دموکراسی، اینسان حاقلاری مسله‌سینده ا.آغااوغلو دایم غربچی‌لیگی اوستون توتور. ف.ساکال بونو "شرقین کئچمیشینی دموکراسی آجیسیندان یئره وورماسی" کیمی دَیرلندیریر.
"سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده فیلوسوف-ادیب دؤولت ایداره ائدیلمه‌سینده دموکراسینی اساس گؤتورور. بو ایسه خالق ایداره ائتمه‌سی‌دیر. خالق ایداره‌ائتمه‌سی اولان یئرده "ایستیبداد قورولوشوندا اولدوغو کیمی، دؤولت سریشته‌سیزلرین الینده تجروبه تاختاسی اولا بیلمز" . اونون فیکرینجه "خالق ایداره‌سی ایله ایستیبداد آراسینداکی اساس فرق‌لردن بیری ده بودور کی، ایستیبداددا دؤولت آدام‌لاری‌نین و مأمورلارین آرخالاندیقلاری گوج حؤکمدارین یاخشی‌لیق و قایغیسی‌دیر. حالبوکی خالقین یؤنلتدیگی دؤولتده همین آدام‌لار یالنیز خالقین اینامینا سؤیکنه بیلر".
اثرده قویولان مسله‌لر ا.آغااوغلونون "دؤولت و فرد " و"سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرلرینده داوام ائتدیریلیر. بو اثرلرده فعالیتی‌نین موعین دؤنم‌لرینده کی وضعیتده اونون نه قدر دوغرو یول توتدوغونو گؤستریر. 20-جی ایللرده مؤوجود رژیمی مودافیعه ائدن کادروچولار اونا قارشی هوجوما کئچمیشدیلر. اونلارین بو حرکت‌لرینی ا.آغااوغلو دموکراسی‌یه قارشی حرکت کیمی قییمت‌لندیریردی. "دؤولت و فرد" اثرینده کادروچولارین تنقیدینه جاواب وئره رک "حقیقتاً کادرونون مودافیعه ائتدیگی سیستم، جاهاندا اؤرنگی اولمایان، آنلاشیلماز، قرابت‌لرله دولو بیر شئیدیر. بناءًعلیه حادیثه‌لر و واقعه‌لرین اؤنونده قوشان ائشسیز و اؤرنک‌سیز، مجهول و آنلاشیلماز بیر سیستمی آغااوغلونون مفکوره‌‌سی طبیعتی لیله قاورایا بیلمز" ، - دئیه یازیردی.
تورکیه‌ده سئچکی‌لردن درحال سونرا یازدیغی "سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرینده تورکیه‌نین تک‌پارتیالی سیستمدن چوخ‌پارتیالی‌لیغا کئچید دؤورونده باش وئرن حادیثه‌لری قلمه آلیر. بو اثر گؤستریر کی، حتّی تک‌پارتیالی سیستم زامانی ا.آغااوغلو نظری جهتدن سؤیله‌دیگی فیکیرلری حیاتدا دا مودافیعه ائتمیش، جمعیتین دموکراتیک‌لشمه‌سی ایله باغلی سؤیله‌دیگی نظری فیکیرلری پراکتیک جهتدن حیاتا کئچیرمگه چالیشمیشدیر. نه قدر چتین اولسا دا، یئنی جمعیتین قورولماسیندا موخالیف‌لیک اینستیتوتونون یارانماسیندا قاتقیسی اولموش، یئنی پارتیانین یارانماسیندا الیندن گلنی ائتمیش، لاکین اونون قاپانماسیندان سونرا پارتیایا گئری دؤنمه‌میشدیر.
آزادلیق و دموکراسی آنلاییشلاری ا.آغااوغلونون بوتونلوکله یارادیجیلیغیندا موهوم یئر توتور. بو تمل پرینسیپ‌لر "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده ایلک دفعه اولاراق سیستملی شکیلده ایشله‌نیلیر. اونون فیکیرلرینده غرب دونیاسی‌نین دؤولتچی‌لیگی‌نین تمل پرینسیپ‌لری‌نین باشلیجا یئر توتدوغونو گؤروروک. بو تمل پرینسیپ‌لر، دئمک اولار کی، اونون اثرلرینده اولدوغو کیمی، حیاتی‌نین و فعالیتی‌نین ده اساس پرینسیپ‌لریندن اولموش، یئنی جمعیتین فورمالاشماسیندا موستثنا خیدمت‌لر گؤسترمیشدیر. اثرده آزادلیق و دموکراسی حاقیندا نظری فیکیرلرله یاناشی، پراکتیک مسله‌لر ده یئر آلیر. یعنی ا.آغااوغلونون یاشادیغی جمعیتین بیر چوخ مسلهلری اوستواؤرتولو شکیلده اؤز عکسینی تاپیر. بورادا قویولان مسله‌لرین بیر چوخونو یاشادیغی جمعیته بیرباشا شامیل ائتمگین مومکون اولمادیغی اوچون فلسفی تراکتات فورماسیندا یازماغا اوستونلوک وئریر. بو فورما هم فیکرین چاتدیریلماسی، عومومی‌لشدیریلمه‌سی، هم ده مؤوجود دورومدا کسکین تنقیدلردن اوزاق دورماسینا ایمکان وئریر. ا.آغااوغلو جمعیتده کی دموکراتیک‌لشمه‌نین فردین گوجلنمه‌سینه ائتکیسی اولاجاغینی، بونونلا دا توپلوما دینامیزمین گله‌جگینی و فردلرین وظیفه‌لری‌نین آرتماسی ایله آزادلیق‌لارینی داها دا آرتیراجاغینی دوشونوردو.
ا.آغااوغلو "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری ایله دموکراسی، اینسان حاقلاری، آزادلیق، فرد، دؤولت، جمعیت، حاکیمیت کیمی تمل پرینسیپ‌لرله چیخیش ائدن فیلوسوف و یازیچی‌لار ارسطو، توماس هابز، جان لاک، جان میلّتون، شارل دو مونتسکیو، ژان ژاک روسو، جان استورت میل، میرزه فتحعلی آخوندزاده، آبراهام لینکولنون فیکیرلرینی یئنی دؤورده اینکیشاف ائتدیرمیش و زنگین‌لشدیرمیشدیر.
یازان: بدیرخان احمدلی
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار:
تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
ییرمینجی عصرین اوّللرینده احمد بیگ آغااوغلو غرب مدنیّتی ایله ایسلام مدنیّتی آراسیندا اوزلاشدیرما یولو ایله "ایسلام میلّتچی‌لیگی" علمی-راسیونال نظریه‌سینی ایره‌لی سورموش، سونرالار اونو‌سیاسی-دینی بیرلیک کیمی تبلیغ ائتمیشدیر. حسین بایقارا، میرزه بالا محمدزاده‌نین مولاحیظه‌‌لرینجه، همین دؤورده ا.آغااوغلو قاباقجیل ضیالی کیمی، اساساً، ایسلام دینینده ایصلاحات‌لار آپارماقلا موسلمانلارین ایجتیماعی-سیاسی ترقّی‌سینه و یوکسلیشینه چالیشمیش، داها چوخ "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی، یا دا ایسلامچی‌لیغی تبلیغ ائتمیشدیر. آذربایجان تورک میلّی ایدئیاسی‌نین مؤلیفی، میلّی ایدئولوق محمد امین رسول‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، بو دؤورده "میلّیت‌پرورلیگین ان آدلی-سانلی مورشید‌لری، باشدا آغااوغلو احمد بیگ اولماقلا، ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگو چوخ دا آییرمیر، تورکلوک نامینا دئییل، موسلمان‌لیق نامینا موباریزه آپاریردیلار. میلّی حرکاتیمیزین آدی "پان‌ایسلامیزم" ایدی. بو یالنیز روس‌‌‌لارین خطاسی دئییلدی. اؤزوموز ده ایسلامیتی میلّیت مفهومو یئرینده ایشله دیردیک".
قئید ائدک کی، او، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینی مودافیعه ائده‌نه قدر داها چوخ "ایران شیعه‌چی‌لیگی"نه مئییل گؤسترمیشدیر. هر حالدا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اوّللرینده شیعه‌لیک آنلامیندا ایرانلی‌لیغین، سوننی‌لیک آنلامیندا ایسه عوثمانلی‌لیغین تبلیغ اولونماسی آغااوغلودان دا یان اؤتمه‌میشدیر. 1890-جی ایللرده شیعه‌چی‌لیگه، "ایرانلی لیغ"ا، "ایران مدنیّتینه" آلوده اولان آغااوغلو پاریسده، داها سونرا تیفلیس‌ده نشر اولونان "ایران جمعیتی" باشلیقلی سیلسیله مقالهلرینده اوچ مسله‌یه 1) ایسلام عالمی، 2) ایران جمعیتی، 3) شیعه‌لیگه، خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. ا.میراحمدوف یازیردی: " نهایت، او ایللرده آغااوغلو‌نینکی اوروپا شرقشوناس‌لیغی‌نین آذربایجان و ایران حاقیندا بعضی یانلیش مودعا‌‌لاری‌نین تاثیر‌لریندن آزاد دئییلدی، او، اؤزونو هم ده ایران مدنیّتی‌نین نوماینده‌سی، شیعه‌لیگین آردیجیل طرفداری کیمی تقدیم ائدیر، حتّی بو ایسلام مذهبینی موستقیل، آیریجا بیر دین کیمی آلیردی".
عومومیتله، بو مقاله‌سینده آغااوغلو گؤستریر کی، ایسلام عالمی‌نین نیجاتی اولان "ایران" فرانسه‌نین اوروپادا اوینادیغی رولو اوینایاراق یئنی‌لشمگه چالیشان تورکیه‌نی بئله قاباقلایاجاقدیر. بو آنلامدا اینگیلیسلرین "ایران"آ توخونماسینی اونلار اوچون بیر بومبا تهلوکه‌سی کیمی کاراکتریزه ائدن آغااوغلو حساب ائدیردی کی، "ایران" اوچون شیعه تمایوللو روحانی‌‌لیک اینستیتوتو هئچ ده گئری‌لیک حساب اولونا بیلمز. میراحمدوف یازیر: "روحانی‌‌لیک اینستیتوتونون دموکراتیک ماهیتده اولدوغونو، سعی ایله نظره چاتدیران مؤلیف ایدیعا ائدیر کی، بیزده اهالی‌نین بوتون طبقهلرینین روحانی تحصیل-تربیه آلماق و موللا اولماق ایمکانی واردیر. بورادا روحانیلرین منفی کئیفیت‌‌لری ده قئید ائدیلیر و اونلارین اؤز وظیفه‌‌لرینی ایجرا ائدرکن یول وئردیکلری چوخلو منفی حال‌لار حیاتی میثال‌لارلا تنقید اولونور. ایرانین ایسلامی قبول ائتمه‌سی‌نین قیسا تاریخچه‌سی وئریلندن سونرا یئنی دینی تفکّورون قدیم ایران مذهب و اعتیقاد‌‌لاری ایله واریث‌لیک علاقه‌سی‌نین سجیه‌سی موعین‌لشدیریلیر و شیعه‌لیگین یاییلماسی بو آسپکت‌لرده تدقیق ائدیلیر. مؤلیف اؤلکه‌نین تاریخیندن و خالقین معنوی-اخلاقی عالمیندن چیخیش ائدهرک اورتودوکس ایسلاملا شیعه‌چی‌لیک آراسینداکی قارشی‌دورمانین قانونااویغونلوغونو ثوبوتا چالیشیر". آغااوغلو یالنیز قیسماً 1895-جی ایلدن سونرا، اؤزل‌لکله ده 20. عصرین باشلاریندان ایرانچی‌لیق، شیعه‌چی‌لیک حیسّ‌‌لریندن اوزاقلاشاراق اؤنجه "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ، داها سونرا دا تورکچولوگون ایدئولوقو اولموشدور.
"ایران شیعه‌چی‌لیگی"ندن اوزاقلاشاندان سونرا آغااوغلو "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین قیزغین مودافعه‌چیسی اولوب، اونو سولدان و ساغدان تنقید ائدن ترقّیچی‌لره و موحافیظه‌کارلارا قارشی موباریزه آپارمیشدیر. موحافیظه‌کار‌‌لارین یئریتدیکلری ایدئیا خطی ایله باغلی آغااوغلو یازیردی کی، اونلار حددن آرتیق یئنی‌لشمگه قارشی چیخماقلا سهوه یول وئرمیشلر. موسلمان خالقلارینین یئنی‌لشمکدن تامامیله یان قاچما‌‌لاری‌نین یانلیش اولدوغونو یازان آغااوغلونون فیکرینجه، موحافیظه‌کار‌‌لارین بو مسله‌ده گلدیکلری قناعته گؤره، موسلمان خالقلارینین بوتون فلاکت‌‌لری، یعنی اخلاق پوزغونلوغو، اؤزباشینالیق، کئچمیشه سایغی‌سیزلیق و سربست دوشونجه اونلارین عادت-عنعنه‌لردن اوز چئوریمه‌‌لری ایله باغلی‌دیر، بو چوخ دا دوغرو دئییلدیر: " بورادان دا اونلار (موحافیظه‌کارلار - ف.ع.) بئله نتیجه‌یه گلیرلر کی، خیلاص یولو نه اوروپادا، نه ده حیاتین منطیقی‌نین آختاریلماسیندادیر. ساده‌جه، شفاوئریجی کئچمیشه قاییتماق لازیم‌دیر. بو کئچمیش اؤز اعجازکار قووّه‌سی ایله موسلمان عالمینی خیلاص ائده‌جکدیر".
او، ثوبوت ائتمگه چالیشیردی کی، اوروپانین اینکیشافینا سبب اولان موترقّی ایدئیالاردان ایمتیناع ائدیب آنجاق "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماقلا موسلمان خالقلارینین گئری‌لیگینی، نادان‌لیغینی و جهالتینی آرادان قالدیرماق مومکون دئییلدیر. اونون فیکرینجه، بو آنلامدا موسلمان خالقلارینین اویانیشی، اینکیشافی یولوندا ان باشلیجا انگل‌لردن بیری ائله یاخین دؤور اجداد‌‌لاریمیز و موحافیظه‌کار روحانیلردیر کی، ایلک نؤوبه‌ده، اونلاردان قورتولماق لازیم‌دیر. محض اونلار اؤز اولو اجداد‌‌لاری‌نین عقلی و معنوی ثروت‌‌لرینی اونودوب سونراکی نسیل‌لره میراث عوضینه یالنیز ظولمت و نادان‌لیق، مؤوهومات و خورافات، الدن دوشموش بدن، قورو و کوتلشمیش بئیین‌لر قویوب گئدیبلر. ا.آغااوغلو یازیر: "آه، بو کئچمیش! آخی او بیزدن نه ایسته‌ییر؟ اونون بیزی هر معنادا - هم مادّی، هم ذهنی، هم معنوی باخیمدان محو ائتمه‌سی، دیلیمیزی، دینیمیزی، خالقیمیزی، خلقی‌لیگیمیزی محو ائتمه‌سی یئتمزمی!".
آغااوغلو موحافیظه‌کار‌‌لارین "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماق مسله‌سینده یاخین دؤور اجداد‌‌لاری‌نین میراثینی قبول ائتمه‌میش، اوسته‌لیک اونلارین هئچ بیر فرق قویمادان عومومیلیکده یئنی‌لشمگه قارشی اولما‌‌لارینی دوغرو سایمامیشدیر. او، یازیردی: "آتا-بابادان قالمیش بعضی قایدا و عادت‌‌لریمیز ده وار کی، سدّ کیمی بیزی نیجات و فلاکتدن ساخلاییر. مین ایل‌لردن بری او قدر بیزیم دیل‌‌لریمیزی، عقل‌‌لریمیزی، قلم و فیکیر‌لریمیزی دؤیوب دؤینه‌ییبلر کی، ایندی بیزده سؤز دانیشماغا، فیکیر جاری ائتمگه، اؤزوموزون قابیلیتیمیزی ایظهار ائتمگه طاقت و جورأت قالماییب". او، داها سونرا یازیردی: "جومله‌یه معلوم‌دور کی، بیز موسلمان طایفاسی چوخدان بری آتا بابامیزین عادت و قایدا‌سی اولان و دین موبینبمیزین اوصول اساس اولان شورا، ایجتیماعی و مشورت یولونو اونودوب غئیری‌‌لری الینده صغیر سورو کیمی ایداره اولونماقدا ایدیک. پادشاه‌‌‌لاریمیز، خانلاریمیز، امیر و اومرا‌‌لاریمیز گؤیدن گؤندریلن حاکیمی-موطلق صورتینده هر نه آرزو و هوس‌‌لری وار ایسه، بیزه جبری و ظولمو قبول ائتدیرمکده داوام ائدیردیلر. غئیری-طایفالار آراسینا دوشن‌‌لریمیز ده همین صورتده ایداره اولونوردولار".
آنجاق آغااوغلو اونو دا قئید ائدیردی کی، میلّی عادت-عنعنه‌لردن و شریعت قایدا-قانون‌لاریندان اوزاقلاشما سون دؤورلرده اولموشدور. بئله کی، واختیله تورک دؤولتلری (سلجوقلار، چینگیزلر، تئیموری‌لر و ب.) مشورت‌سیز، شوراسیز و قورولتای‌سیز هئچ بیر ایش گؤرمه‌ییب و بونون دا نتیجه‌سینده بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوروبلار. عئینی زاماندا، ایسلام دینی اؤزو ده ایجتیماعی اومّت اولوب، هم پئیغمبر، هم ده بیر چوخ خلیفه‌لر اوزون مودت مشورت و شورا ایله قرار قبول ائدیبلر. او، یازیردی: "لاکین تاریخ گئتدیکجه هم طایفامیزین و هم مذهبیمیزین قایدا‌‌لرینی اونوتدوق. و بو تازه قایدا و روشن سایه‌سینده باشیمیزا نه قدر بلالار، فلاکت‌لر گلدی… لاکین بو فلاکتلرین، بو بلا‌‌لارین جومله‌سیندن آرتیق حؤکمدارلیغیمیزی، ویلایت‌‌لریمیزی الدن وئرمک اولماییب ان اوّل و ان موهیم بیزیم طبیعتیمیزه شیمدی‌یه‌دک اولان اثری‌دیر".
"ایسلام، آخوند و هاتف‌الغیب" (1904) آدلی اثرینده ده ایسلاملا باغلی اولاراق سون عصرلرده یارانمیش مؤوهوماتا، خورافاتا، دینی فاناتیزمه دیقت یئتیرن آغااوغلو ریاکار روحانیلری باشا سالماق ایسته‌میشدیر کی، اونلارین ایسلامین آدی ایله باغلی گؤردوکلری ایشلر بو دینه منفی تاثیر گؤسترمیش، اونون قودرتینی ضعیف‌لتمیشدیر. اثردن معلوم اولور کی، موسلمانلارین چوخو ایسلامین، قورآنین اصیل ماهیتینی بیلمیر و بورادا دا اساس گوناهکار دین خادیم‌‌لری‌دیر. چونکی "جمعِ اُمرایِ نواحیِ اسلام سیز آخوند‌‌لارین واسیطه‌سیله و هامان فیکری-باطیل کی، "شریعتی-طاهیره حؤکم ائدن"ین برکتی ایله ریاکارلیق و ظاهیرپرست‌لیک اولوب، بیلمرّه ایسلامین ماهیتینه، یعنی اینسان قلبینه اعتینا ائتمیرسیز. اودور کی، موسلمانلارین ایچریسینده ظاهیری عیبادت و ایطاعت ایله بئله بو قدر ریاکار، مکیردار موتقلّیب‌لر آرتیب".
موحافیظه‌کارلار بوتؤولوکده یئنی‌لشمگه قارشی چیخیب "شفاوئریجی کئچمیش"ی نیجات یولو بیلدیکلری حالدا، عکسینه، ترقّیچی‌لر ایسه اساساً "شفاوئریجی کئچمیش"له بیردفعه‌لیک ویداع‌لاشیب یالنیز یئنی‌لشمه طرفداری ایدیلر. حتّی، بعضی ترقّیچی‌لر، خوصوصیله ده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین حددن چوخ تاثیر آلتینا دوشن‌لر دئییردیلر کی، میلّی-دینی عادت-عنعنه‌لردن تامامیله ایمتیناع ائدیلمه‌لی و اوروپا خالقلارینین کئچدیکلری یول بورادا دا اولدوغو کیمی تطبیق ائدیلمه‌لی‌دیر. ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌لارا موناسیبتده ا.آغااوغلونون اؤزو ده ایلک دؤورلرده، عومومیلیکده هئچ ده مارکسیزمی ایسلام دینینه ضید سایمامیش، حتّی 1905-1906-جی ایللرده یازدیغی بعضی مقالهلرینده اونلارین علمی سوسیالیزم ایدئیاسینی تقدیر ائتمیش، سوسیالیزمین اساس غایه‌سی‌نین بشر اؤولادی‌نین معنوی و مادّی سعادتی اولدوغونو بیان ائتمیشدی.
آنجاق چوخ کئچمه‌دن آغااوغلو مارکسیزمی، خوصوصیله روس بولشویزمینی کسکین شکیلده تنقید ائتمیشدیر. اونا گؤره، هر هانسی جمعیتده اساس مسله کیمی صینفی موباریزه‌نی گؤرمک دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی: "صینفی موباریزه موختلیف خالقلار آراسیندا موناسیبتلری ایضاح ائتمک اوچون حدّیندن آرتیق الاستیک، حدّّیندن آرتیق اوزون، دومانلی حالدیر. اگر بو ترمین آلتیندا اهالی‌نین موختلیف، مادّی جهتدن بیر-بیریندن آسیلی طبقهلری آراسیندا ماراق‌لار توققوشماسی باشا دوشولورسه، اوندا صینفی موباریزه ایلک نؤوبه‌ده، عئینی میلّتین آیری-آیری قروپ‌‌‌لاری آراسیندا مئیدانا گلمه‌لی‌دیر. آیدین‌دیر کی، بو جور توققوشمالار، مثلا، ائرمنی ایش‌گؤتورن‌لر ایله ائرمنی ایشچی‌‌لری، ائرمنی کاپیتالیست‌لری ایله ائرمنی کندلی‌لری آراسیندا اؤزونو بوروزه وئرمه‌لی ایدی؛ عئینی‌لیکله تورک‌لرده، گورجولرده و باشقا‌‌‌لاریندا بئله اولمالی ایدی. لاکین بیز بو حالا راست گلمیریک و اونون بیزده مؤوجود اولماسی هله‌لیک غئیری-مومکوندور". او، داها سونرا یازیردی: "بو دا آیدین‌دیر:صینفی موباریزه‌نین یارانماسی اوچون جمعیتین آیری-آیری طبقهلرینین اؤز داخیلی بیرلیگینی، اؤز همرأی‌لیگینی درک ائتمه‌سی لازیم‌دیر، بونلار ایسه یالنیز چوخ یوکسک کوتلوی اینکیشاف واخته مومکوندور. اوروپا "صینفی موباریزه" یولونا چوخدانمی قدم قویوب؟ چوخدانمی اوراداکی "دؤردونجو زومره" اؤزونه قارشی آز-چوخ شوعورلا یاناشماغا باشلاییب؟ خاریجده بو زومره ایندی‌یه‌دک قارانلیق جهالتده قالماقدادیر و اونونه شوعورلو رهبرلری کوتله‌نین بو جهالتیندن هئچ ده آز مأیوس‌لوق کئچیرمیر. اوندا بیزیم قافقازدا هانسی صینفی موباریزه دن صؤحبت گئده بیلر؟".
عومومیلیکده، آغااوغلو اونون سوسیالیزمله باغلی بعضی یازی‌لار‌ینا ایستیناد ائدیله‌رک "سوسیالیست" آدلاندیریلماسینی ایسه سهو حساب ائتمیشدی. حتّی، "ماتریالیزمین طنطنه‌سی و اساس‌سیزلیغی" (1908) مقاله‌سینده فلسفه‌ده ماتریالیزم جریانی‌نین اساس‌سیزلیغینی ثوبوت ائتمگه چالیشان آغااوغلونون فیکرینجه، موعین بیر دؤورده "غالیب" دورومدا اولان مارکس‌ین ماتریالیست تعلیمی حاضیردا اؤز اهمیتینی ایتیرمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلوندا سوسیال-دموکراسی، یا دا مارکسیزم ایدئیا‌‌لارینا یئنیدن ماراق، مالتا سورگونو (1919-1921) زامانی یارانمیشدیر. بئله کی، سورگوندن آزادلیغا چیخدیقدان آز سونرا سووئت آذربایجانی‌نین باشچیسی نریمان نریمانوفا مکتوبوندا آغااوغلو یازیردی کی، وطنه قاییتماق و مارکسیست-لنینچی‌لرله بیر یئرده سوسیالیزم اوغروندا موباریزه آپارماق ایسته‌ییر. بونا سبب ده، سورگونده اولدوغو زامان اوخودوغو کیتاب‌لاردان الده ائتدیگی قناعت‌دیر کی، غرب دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اینگیلیس‌لر ایکی‌اوزلو اویون‌لار اوینایاراق یالنیز شرق خالقلارینی ایستیثمار ائتمه‌ییب، عئینی زاماندا غرب خالقلارینی دا اسارت آلتیندا ساخلاییر. او، یازیردی: "بوتون بو موطالیعه‌لر، دوشونجه‌لر و بو مودّتده گؤرموش اولدوغوم تجروبه‌لر منی درین و قطعی بیر ایمانا گتیرمیشدیر کی، ایستر شرقده، ایسترسه غربده بوتون ایجتیماعی اوصول و بوتون ایجتیماعی قورولوش یالان، قابا صیفت، گوجلو‌لرین گوجسوز‌لری ازمه‌‌لری اوزرینده دورماقدادیر. او شئیه کی، مدنیّت، حوریّت، موساوات دئییرلر زهرلی بیر یالان، آلچاق بیر ریاکارلیق‌دیر کی، اونلارین سایه‌سینده آنجاق قابا ظولم و حاقسیزلیق سلطنتی قورولا بیلر. بو ایداره اوصولو اؤز یالان و ریاکارلیغی داوام ائتدیکجه بشریته قورتولوش یوخدور و او بشریت اذیته محکوم‌دور. اوندان اؤترو یگانه قورتولوش حال-حاضیردا روسیه‌ده حؤکمفرما اولان ایدئال سایه‌سینده مومکوندور. من بو حرکات رهبر‌لرینه، بشریتین خیلاصکار‌‌لارینا ایستیراحت، محبت و سعادت اوچون ایمانی ایله دوغرو یول گؤسترن پئیغمبرلره باخان کیمی باخیرام".
آغااوغلونون یاشی‌نین کامیل چاغیندا مارکسیزم نظریه‌سینه بو جور یاناشماسی گؤستریر کی، اوندان اؤنجه محمد امین رسول‌زاده‌نین، ن.نریمانوفون و باشقالارینین بو جریانا مئییل گؤسترمه‌سی تصادوفی اولمامیشدیر. ساده‌جه، رسول‌زاده مارکسیزمه موناسیبتده دایم مسافه‌لی داورانیب مارکسیزم-لنینیزمدن ایسه تامامیله اوزاق دوردوغو حالدا، ن.نریمانوف یالنیز عؤمرونون سون ایللرینده سوسیال-دموکراسی اطرافینداکی اویونلاری درک ائتمگه باشلامیش، آنجاق یئنه ده اوندان اوز دؤندرمه‌میشدیر. بو باخیمدان ا.آغااوغلونون مالتا سورگونوندن سونرا، موعین حیسّ‌لره قاپیلاراق مارکسیزم-لنینیزمه ایدئال کیمی باخماسی تعجوبلو دئییل. محض بو حیسّ‌‌لرین تاثیری آلتیندا آغااوغلو داها سونرا مکتوبوندا یازیردی کی، بولشویزم شرق اوچون ده یگانه قورتولوش یولودور. او، یازیردی: " بو سوگووار، مظلوم، تشکیلاتجا ضعیف، مدنیّتجه عاوام، دایمی صورتده اسارته، قول اولماغا محکوم اولان شرقین حالی غربین اوزرینه ده فنا بیر صورتده عکس ائتمیش اولور. زیرا ضعیف شرقی ایستیثمار آلتینا آلان غرب ایمپریالیست‌لری غرب زحمتکش‌لرینی ده ایستیثمار آلتینا آلیب بوغماغا ایمکان قازانیرلار و بو دا عوموم‌بشریت عاییله‌سی آراسیندا یاخین بیر اویغونلوق ووجودا گتیریر. روسیه قهرمان‌‌لاری‌نین بؤیوکلوگو ده بو درین حقیقتی درک ائتمکده، بیر میلّتین باشقا میلّت طرفیندن ایستیثمار آلتینا آلینماسینی اینکار ائتمکده، اونو میلّی موقدّاراتینی تعیینی، میلّت‌لرین فدراسیونو و داخیلی ایشده میلّت‌لرین ایختییاراتی پرینسیپ‌لری ایله عوض ائتمکده‌دیر. ایشته شرقی اسارتدن خیلاص ائده‌جک و اونونلا برابر غربی ده قوروتارا بیله‌جک بودور… بیز شرق میلّت‌لری بوتون مؤوجودیتیمیز ایله بو ایدئالا ایتیحاق ائده‌جک (قوشاجاق) و شرق نامینه اونون ووجودا گلمه‌سینه خیدمت ائتمه‌لی‌ییز. علی‌الخصوص ایسلام شرقی اونو قبول ائده‌جکدیر و بوتون آسیانی، آفریقانی اؤز آرخاسینجا دارتاراق بوتون غربی ده اونون قارشیسیندا سجده ائتمگه مجبور ائده‌جک، زحمتکش صینفی اسارته آلان یگانه وسایتی-ایمپرالیست‌لردن اونو خیلاص ائده‌جکدیر. بو باره‌ده باکی فؤوق‌العاده تاریخی بیر رول اوینایا بیلر".
نریمانوفون اونون بو ایستگینه موثبت جاواب وئرمه‌سینه باخمایاراق، آز سونرا آغااوغلو آذربایجانا دؤنمک فیکریندن داشینمیشدیر. او، نریمانوفا یازدیغی ایکینجی مکتوبوندا قوزئی آذربایجانا قاییتماماسینا اوچ سبب: 1) بولشویک‌لرله همفیکیر اولماماسینی؛ 2) تورکلر اوچون قورتولوش ایمکانی‌نین تکجه عوثمانلی تورکلوگونده قالماسینی؛ 3) اونو اسارتدن قورتاران آنکارایا (آتاتورکه) ناموس بورجونون اولماسینی گؤسترمیشدیر. بیزجه، آغااوغلونون چوخ قیسا بیر زاماندا فیکریندن داشینماسیندا خوصوصیله ده، روس بولشویزمی‌نین اساس ماهیتی حاقیندا بیلگی‌لری‌نین آرتماسی موهوم رول اوینامیشدیر.
زامان-زامان سوسیال-دموکراسی‌یه رغبت بسله‌ین آغااوغلو، آنجاق عومومیلیکده اونلارین یولونو گئتمه‌میش، اساساً ایسلامچی‌لیق، تورکچولوک و غربچی‌لیک یولونو توتموشدور. بو باخیمدان تزار روسیه‌سینده ایفراط ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اونون بولشویک قانادینی قبول ائتمه‌ین آغااوغلو عوثمانلی دا ایسه "گنج تورکلر"له بعضی مسله‌لرده فیکیر آیریلیغی یاشامیشدیر. موسلمان خالقلارینین دیرچلیشی مسله‌سینده "گنج تورکلر"ین بوتؤولوکده دوغرو یول توتدوق‌‌لارینی قبول ائتمکله یاناشی، آغااوغلو اساساً ایکی مسله‌ده: 1) اوروپا ایدئیالارینی ایفراط شکیلده تقلید ائتدیکلرینه؛ 2) ایسلامچی‌لیغین علمی نظریه‌سی یارانمادان اونو‌سیاسی‌لشدیردیکلرینه، یعنی سیاسی پارتیا حالینا گتیردیکلرینه گؤره اونلارلا راضی‌لاشمیردی. او، یازیردی: "بعضی‌لری (ترقّیچی‌لر-ف.ع.) بئله دوشونورلر کی، بوتون فلاکتلرین سببی موسلمانلارین گئری‌لیگیندن، اونلارین دینی‌نین حیات اوغروندا موباریزه‌یه یارارسیز اولماسیندان ایره‌لی گلیر و بو وضعیتی آرادان قالدیرماق اوچون بوتون حیات قورولوشونو دییشدیرمک، اوروپانی تقلیده باشلاماق لازیم‌دیر. بئله‌‌لری اوروپا تأسیساتی‌نین قووّه‌سینه حدسیز ایناملا یاناشاراق اونو یوخلامادان، صاف-چوروک ائدیب آراشدیرمادان، اؤلکهلرینده تطبیق ائتمگین ضروریلیگی حاقیندا موعیظه‌لر اوخویورلار".
آغااوغلو بئله بیر قناعته گلمیشدیر کی، عوثمانلی‌داکی ترقّیچی‌لر ایلک دؤورلرده، یعنی 19. عصرین سونلارینا قدر ایسلام اؤلکه‌‌لرینی اوروپا علملری و ایدئیالاری ایله موعالیجه ائتمک یولو ایله جانلاندیرماغا چالیشماقلا دوزگون یول توتسالار دا، اونلاردان بعضی‌لری، خوصوصیله صبیرسیز اولان‌‌لاری ("گنج تورکلر") سون نتیجه‌نی چیخارماغا تلسدیلر. حالبوکی دین،سیاست، دؤولت کیمی موهوم مسله‌لرده علمی حقیقت‌لره چاتماق اوچون صبیر و تمکینله حرکت ائتمک لازیم ایدی. ا.آغااوغلونا گؤره، ترقّیچی‌لردن بعضی‌لری ("گنج تورکلر") سیاسی مسله‌لره قاریشماقلا بوتون شرقین اینکیشافینا مانعه‌چی‌لیک یاراتدیلار: "حرکات حقیقی اوبیئکتیولیک و راسیونال‌لیغینی ایتیردی،سیاسی‌لشدی، پارتیالاشدی و آرخالاندیغی خالقی غیب ائتدی".
آغااوغلو عومومیلیکده، یئنی دؤورده ترقّیچی‌‌لرین باشلادیقلاری یئنی‌لشمه حرکاتینی موثبت دَیرلندیرمیش، آنجاق اونون علمی-نظری اساس‌‌لاری یارانمادان، ان آزی موعین بیر مرحله کئچمه‌دن سیاسی‌لشمه‌سینی دوغرو حساب ائتمه‌میشدیر. اونون فیکرینجه، تورکیه‌ده یئنی‌لیکچی مدحت پاشا و اونون داوامچیلاری اولان "گنج تورکلر"ین ایدئیا‌‌لاری‌نین تورک خالقلاری آراسیندا اؤزونه گئنیش طرفدار کوتله‌سی تاپماماسی‌نین باشلیجا سببی علمی نظریه‌سی یارانمادان سیاستدن قایناقلانماسی اولموشدور. او، یازیردی: "همین کوتله‌لر نه معنوی، نه ده ذهنی جهتدن "گنج تورکلری" قاوراماغا حاضیر دئییلدیر". احمد بیگین فیکرینجه، ترقّیچی‌‌لرین ایسلامدا یئنی‌لشمه حرکاتینی سیاسی‌لشدیرمه‌سی منفی نتیجه‌لردن باشقا بیر شئی وئرمه‌میشدیر. اوسته‌لیک، بونونلا دا علمی-راسیونال حرکات اولان ایسلامچی‌لیغی شوبهه آلتینا آلینمیشدی.
آغااوغلو اوّل‌لر حسین‌زاده‌دن فرقلی اولاراق، موحافیظه‌کارلار و ترقّی‌پرورلر آراسیندا اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصور‌لری" ایسه مؤعتدیل ترقّی‌پرورلر دئییل، "پان‌ایسلامیست‌لر" آدلاندیرمیش و "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینی موترقّی بیر مفهوم کیمی قبول ائتمیشدی: "عاغیللی عونصورلر هر ایکی ایفراط جریانی (یعنی موحافیظه‌کارلار و ترقّیچی‌‌لری - ف.ع.) بیرلشدیره‌جک و هر ایکی طرفی راضی سالا بیله‌جک ائله بیر یول-ایدئیا یاراتماق ایسته‌ییرلر کی، ایفراط موترقّیچی‌‌لرین خیال ائتدیکلری کیمی، نه موجرّد-زمین‌سیز، نه ده کؤهنه‌پرستی‌لیک کیمی زمانه‌نین روحونا و دؤورون طلبینه ضید اولسون… بو پان‌ایسلامیزم‌دیر". اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" اؤزونون داخیلی مضمونونا گؤره گئری‌یه دؤنمک اولسا دا، آنجاق کؤهنه‌لیگه قاییتماق یوخ، داها ایناملا، داها قووّتله ایره‌لی‌یه گئتمک اوچون گئری‌یه دؤنمکدیر.
اولا بیلسین کی، ا.آغااوغلونون "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینا ایلک دؤورلرده موثبت موناسیبتی سونرالار، همین مفهومون "ایسلام بیرلیگی" اوغروندا موباریزه آپاران بوتون قووّهلره وئریلمیش عومومی سیاسی-ایدئولوژی بیر آدا چئوریلمه‌سینده ده موعین رولو اولموشدو. آنجاق بوتون حاللاردا ا.آغااوغلو دا ع.حسین‌زاده کیمی، "پان ایسلامیست‌لر" دئدیکده، بوتون "ایتیحادی-ایسلام" طرفدار‌‌لارینی دئییل، یالنیز اونون اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصورلر"ینی، یعنی مؤعتدیل ترقّی‌پرور حیصه‌سینی نظرده توتموشدو.
بونو سونرالار ا.آغااوغلونون " پان‌ایسلامیزم " آنلاییشینا دَییشن موناسیبتی ده گؤستریر. او، سونرالار بو آنلاییش اطرافیندا اوروپا، او جومله‌دن روسیه میلّتچی‌لری‌نین یاراتدیغی منفی اوبرازی آرادان قالدیرماق اوچون قئید ائدیردی کی، "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" پرینسیپینی ایره‌لی سورن ایسلام، موسلمان‌لار آراسیندا قارداشلیغا، ایتّیفاقا و ایتّیحادا اساس‌لانیر: "فقط بو ایتّیحاد و ایتّیفاقیمیز اوروپالی‌‌لارین ایختیراعسی و اونلاری تقلید یولو ایله روسیه ائرمنی‌لری‌نین ده ایصطیلاح ائتدیکلری "پان‌ایسلامیزم" دئییلدیر. یعنی بیزیم "ایتّیحادیمیز" اسلاویان میلّتی آراسیندا مؤوجود اولان "پان‌اسلاویزم" فیکری کیمی عوموم‌ایسلام‌‌لاری دا بیر دؤولته ایلحاق ائتمک و یاخود بیر نؤقطه‌یه ایجتیماع ائدهرک، عالمی-مسیحیته قارشی قیام ائتمک فیکری دئییلدیر". آغااوغلو یازیردی کی، اونلاردا "پان‌ایسلاویزم"-ه اوخشار فیکیر یوخدور، آنجاق بئله بیر فیکیر اولسایدی پیس اولمازدی: "کاش کی، بیزده دخی بؤیله بیر اساسلی فیکیر و مرکزی-ایجتیماعیمیز اولا ایدی ده. بیز موسلمان‌لار دا بؤیله بیر مسلکه خیدمت ائتمکله ایفتیخار ائدر ایدیک. فقط نره‌ده بو فیکیر، نره‌ده بو مرکز؟! بؤیله بیر خیالدان عیبارت بولونان "پان‌ایسلامیزم" فیکرینه دئییل، هئچ اولمازسا ایتّیحادی-ایسلامیه-شرعیه‌میزه خیدمت ائتسه‌لر ده چوخ تشکّور ائدر ایدیک". بونونلا دا، آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم"ین موسلمانلارین واحید دؤولتی‌نین یارادیلماسی اوغروندا موباریزه آپاران بیر جریان کیمی وئریلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخمیشدی.
آغااوغلو "پان‌ایسلامیست‌لر"-ین اساس ایدئیا خطینی "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی کیمی گؤرموشدور. بورادا باشلیجا غایه موسلمان خالقلارینین آیری-آیری میلّت‌لر شکلینده دئییل، واحید "ایسلام میلّتی" اولاراق تمرکوزلشمه‌سیندن صؤحبت گئدیر. "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی اونون "ایسلاما گؤره و ایسلامدا قادین" ، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" ، "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" ، "آخوند، ایسلام و هاتف‌الغیب" و دیگر اثرلرینده، همچنین چوخ‌سایلی علمی-نظری مقالهلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین اثرلرینده او، «ایسلام میلّتچی‌لیگی» نظریه‌سی ایله باغلی ایکی مسله‌یه دیقت یئتیریلمه‌سینی ضروری ساییردی: 1) ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لری اوبیئکتیو تحلیل ائدیلمه‌لی و ایسلام میلّتی‌نین قورتولوش یولو روحانیلرین تبلیغ ائتدیگی ایسلامدا دئییل، مؤعتدیل ترقّی‌پرور روحلو ایسلامدا آختاریلمالی؛ 2) دینی کیملیکله (ایسلاملا) میلّی کیملیک (تورکلوک)، دینی اؤزونوتعیینله (ایسلامچی‌لیقلا) میلّی اؤزونوتعیین (تورکچولوک) نینکی ضیدیت تشکیل ائدیر، عکسینه بیر-بیرینی تامام‌لاییر.
1890-جی ایللرده پاریسده تحصیل آلارکن اوروپانین تضییقیندن سارسیلمیش ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لرینی آختاران جمال‌الدین اسدآبادی ایله هم صؤحبت اولماق، اونون ایسلام دینینده ایصلاحاتچی‌لیق باخیش‌‌لارینی اؤیرنمک احمد بیگ آغااوغلونا درین تاثیر باغیشلامیش، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین فورمالاشماسیندا تکان‌وئریجی عامیل اولموشدور. آغااوغلو یازیردی کی، ج.اسدآبادی اؤزونده جسارت تاپیب بیرینجی اولاراق موسلمانلارین عاییله و جمعیت حیات‌‌لاری‌نین کؤهنه‌لندیگینی، چاغداش دؤوره اویغون اولمادیغینی و بونلارا سبب روحانیلرین اؤزلرینین کؤهنه‌لنمه‌سی، حاکیمیتین کوتلوگو و نادان‌لیغی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. آغااوغلو قئید ائدیردی کی، ج.اسدآبادی "…موسلمان خالقلارینی ایلکین ایسلاما قاییتماغا، لیاقت‌سیز حؤکمدارلارا قارشی آچیق موباریزه‌یه قوشولماغا چاغیریردی. عئینی زاماندا او، روحانیلری آمان‌سیزجاسینا تنقید ائدیر، اونلارین "بوش دیالکتیک و اسکولاستیکی" مسخره‌یه قویور، اونلارین ریاکارلیغینا و حیاسیزلیغینا گولوردو. او، اؤز موحاکیمه و مولاحیظه‌لرینی قورآندان گتیریلن ایقتیباس‌لارلا، موسلمان تاریخینه عایید میثال‌لار و افسانه‌لرله اساس‌لاندیریردی. اونون بوتون گوجو ده محض بئله "اویغونلاشماق" باجاریغیندا ایدی. بوتون اؤلکه‌‌لرین موسلمان‌‌‌لاری اونون سسینده نه ایسه تانیش، عئینی زاماندا یئنی چالارلار حیسّ ائدیردیلر".
ج.اسدآبادی‌نین بو ایدئیالارینی موثبت دَیرلندیرن آغااوغلونون فیکرینجه، شرقده نومونه‌وی ایجتیماعی خادیم اولان بو شخص، عئینی زاماندا اؤزونون گله‌جک داوامچی‌‌لاری‌نین فعالیتی اوچون پروقرام ترتیب ائتمیش و بو داوامچی‌‌لارین اینکیشاف ائتدیرملی اولدوقلاری ایدئیالاری گؤسترمیشدیر. شوبهه‌سیز، آغااوغلو دا ج.اسدآبادی‌نین داوامچیسی کیمی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. او، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" (1903-1904) باشلیقلی مقالهلرینده یازیردی کی، طالعیین ضربه‌‌لریندن سارسیلیب مأیوس اولموش موسلمان‌لار ایندی گزیب بو فلاکتین اونلارین اوزرینه هارادان گلدیگینی آختاریر و وضعیتی دوزلتمک حاقیندا دوشونورلر. سووئت‌لر بیرلیگی دؤورونون مؤلیف‌لریندن ق.موصطفی‌یئوه گؤره، آغااوغلو بو یازیلاریندا ج.اسدآبادی‌نین فیکیرلری ایله راضی‌لاشدیغینی بیلدیرمیش، عئینی زاماندا "ایسلام شرقی‌نین بؤحراندان چیخماسی‌نین سببینی "ایسلامین برپاسیندا" ، ایسلام میلّتچی‌لیگینده گؤرموشدو".
"ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینده قادین‌لارین آزادلیغی، عرب الیفباسیندا ایصلاحات‌‌‌لارین حیاتا کئچیریلمه‌سی، موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اولماسی، غرب مدنیّتیندن یارارلانماق اساس شرطلردن ایدی. ا.آغااوغلو یازیردی کی، موسلمانلارین ایصلاحات دؤورونو کئچمه‌‌لری‌نین واختی چاتمیشدیر. ایصلاحات‌لار ایلک نؤوبه ده قادین‌لارا آزادلیق وئریلمه‌سیندن و الیفبانین ایصلاحیندان باشلامالی‌دیر. عئینی زاماندا، او، موسلمان‌‌‌لاری غفلت یوخوسوندان اویاتماق اوچون، ج.اسدآبادی کیمی موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اورتایا چیخماسینی دا واجیب حساب ائدیردی: "موسلمان دونیاسی‌نین غفلت یوخوسوندان اویادیلماسی، اونون مدنی خالق‌لار‌سیراسینا داخیل اولماسی اوچون گوجلو سارسیلما اولمالی‌دیر کی، موسلمان‌لار دا اؤز ایصلاح‌ائدیلمه مرحله‌سینه کئچسینلر و نتیجه ده اونلاردان دا مؤحکم ایراده‌یه مالیک، جانیندان کئچمگه حاضیر اولان بیر رهبر چیخمیش اولسون، همین ایصلاحاتچی ایسه ایسلامین اؤزونده، اونون تاریخینده و عنعنه‌‌لرینده برکتلی بیر زمین تاپاجاق" .آغااوغلویا گؤره، "ایسلام میلّت‌لری" اصیل ایسلامی قانون‌لارا عمل ائتمکله یاناشی، غرب مدنیّتی‌نین موثبت دَیرلرینی ده منیمسه‌ملی و اوروپا میلّت‌لری کیمی اینکیشاف ائتمه‌لی‌دیرلر. اونا گؤره، موحافیظه‌کار روحانیلرین تبلیغ ائتدیگی کیمی ایسلام دینی بدبین‌لیک دئییل، نیکبین‌لیک و ترقّی‌پرورلیک دینی‌دیر. او، یازیر: "نه قورآن، نه ده شریعت اؤزلوگونده ترقّی‌نین دوشمنی دئییلدیر؛ اؤزلرینی ایسلام ایدئیاسی‌نین داشیییجی‌‌لاری حساب ائدن شئیخ‌لر و عولمالار بد مقصدلرله اوراداکی فیکیرلری تحریف ائدیب، اونلاری مدنیّتین باریشماز دوشمن‌لرینه چئویرمیشلر".
آغااوغلونون فیکرینجه، یانلیز "پان‌ایسلامیست‌لر" بیرلشمه آنلامینداکی کئچمیشه قاییتماغین علئیهداری اولمادیغی کیمی، عئینی فورمادا یئنی‌لشمگه ده قارشی چیخماقلا راضی‌لاشا بیلمز. چونکی اونلارین نظرینده بیرلشمک نامینه کئچمیشه قاییتماق قدر، یئنی‌لشمک ده چوخ واجیبدیر. او، یازیردی: " بیرلشمه معناسیندا کئچمیشه قاییتماغی تبلیغ ائدن پان‌ایسلامیزم، عئینی زاماندا موسلمان‌لار آراسیندا موعاصیر حیاتین کؤکلو و بیریوللوق دَییشدیریلمه‌سینده تأکید ائدیر… بو، واختیله یالنیز موسلمانلارین مالی اولان ایقتیصادی، سیاسی و مدنی فوتوحات‌لار ساحه‌سینده‌کی تأکیددیر… بیر سؤزله، اوروپا عاغیل طرزی و یئنی موسلمان مئیلی مؤجوبینجه ایسلامچی‌‌نین ایدئیا‌‌لاریندا پان‌ایسلامیزم و اوروپالی‌لیق آنلاییشی‌سینونیمی کاراکتری کسب ائتمیشدیر". آنجاق ا.آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم" و "اوروپالی‌لیق" آراسینداکی‌سینونیم‌لیگی اساساً علم، صنایع،سیاست، تیجارت ساحه‌‌لرینه عایید ائدیب، بونو معنویات، داورانیش و اخلاقی مسله‌لردن اوزاق توتماغا چالیشمیشدیر.
ا.آغااوغلو ایسلامدا یئنی‌لشمه‌نین ضروریلیگی باغلی دئییردی کی، دین نه قدر قودرتلی عامیل اولسا دا، اؤزونو دینده تاپان اینسان، اونون ان فعال عامیلی کیمی همیشه دینی دَییشدیرمگه، اؤز طلب‌لرینه اویغون گلن نظریه‌لر شکلینه سالماغا چالیشیر: " ایسلامدا دا بئله اولموشدور. عرب‌لرین فیزیکی و ذهنی قووّه‌‌لری توکندیکده، عیرق دِژنراسیونا معروض قالدیقدا، ایسلام اونلاردان هئچ ده آز پریمیتیو، هئچ ده آز جنگاور اولمایان تورک-تاتار طایفا‌‌لاری‌نین الینه دوشدو، اؤز نؤوبه‌سینده اونلار دا ایسلامی اؤز قایدالارینا اویغون دییشدیردیلر".
1-جی روسیه اینقیلابی ایللرینده «حیات»، «ایرشاد» و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی مقالهلرینده قورآن عنعنه‌‌لری ایله اؤز دؤورونو موقاییسه ائدن آغااوغلو ایسلامین تمل پرینسیپ‌لرینه اوستونلوک وئرمکله یاناشی، ایسلامین هئچ بیر‌سیاسی، ویجدانی، معنوی آزادلیغا ضید اولمادیغینی عکسینه، بو عامیل‌لرین قورآندا اؤز عکسینی تاپدیغینی گؤسترمگه چالیشمیشدیر. ق.مصطفی‌یئوین فیکرینجه، بونونلا دا "ایجتیماعی-تاریخی حادیثه‌لره ایدئالیست-دینی مؤوقعدن یاناشان ا.آغایئو اؤزو-اؤزونو اینکار ائدیر. او، بیر الی ایله دینده یئنی‌لیگین ضروری‌لیگینی یازیر، دیگر الی ایله اونو پوزور". بیزجه ده، آغااوغلونون بیر طرفدن دینده یئنی‌لشمه‌نی ضروری سایدیغی حالدا، دیگر طرفدن ایسلامین تمل پرینسیپ‌لری‌نین قورونماسی مسله‌سینده ایصرارلی اولماسی بیر قدر ضیدیتلی‌دیر.
بئله‌کی، " ایسلام میلّتچی‌لیگی " نظریه‌سینی اساس‌لاندیرارکن ایسلام فلسفه‌سیندن، او جومله‌دن قورآنی-کریمه و پئیغمبرین حدیث‌لرینه اوز توتان آغااوغلو حساب ائدیردی کی، محمد پئیغمبرین (ص) تعلیمی آللاهین تعلیمی‌دیر و ایسلام حاقیندا فیکیر یوروتمک اوچون قورآن اساس گؤتورولمه‌لی‌دیر: " محمد پئیغمبر (ص) آللاه حاقیندا اونون تصوور‌لری‌نین قورآندا عکس ائدیلدیگی کیمی، موعاصیر فلسفه ترمینولوژی‌سینده دئیزم آدینی داشییان تعلیمین ان بیتکین، ان موکمّل و ان اعتیقادلی نوماینده‌سی‌دیر. اونون آللاهی شخص دئییل، هئچ بیر موعین‌لیگه مالیک دئییل، اونو ایفاده ائتمک مومکون دئییلدیر. اونا هئچ بیر آتریبوت - نه منفی، نه ده موثبت آتریبوت‌لار مونجر ائتمک اولماز. بو، هر شئیدن اول، فورماسیز، نهایت‌سیز آبستراکسیا، هر یئرده بولونان، سونسوز، عقل خاریجینده و هر شئیی احاطه ائدن ایدئال تصوورلردیر".
اونون فیکرینجه، ایسلامداکی آللاه آنلاییشی هر شئیین اوندان باش وئردیگی و هر شئیین اونا قاییتدیغی سونونجو "سبب‌لر سببی‌دیر". آللاه حیاتی، اؤلومو، زامانی، مکانی اؤزونده احتیوا ائدیر، اؤزو ایسه بونلارین هئچ بیری ایله محدود دئییلدیر. او، یازیردی: " اونون هر شئیی قاورایان دئیزمی… دئمک اولار کی، پانتئیزمه سون درجه یاخینلاشیر. محمد پئیغمبر (ص) بو عومومی مودعالاردان چیخاردیغی نتیجه‌لرده اوروپا دئیست‌لریندن داها ایره‌لی‌یه گئتمیشدیر". چونکی اوروپا فیلوسوف‌‌لاری‌نین "عالی عقل" ("موطلق ایدئیا")، ایسلام موتفکیر‌لری‌نین "اونیورسال روح" آدلاندیردیقلاری آللاه بو پئیغمبرین وایسطه‌سیله حقیقتی اینسان‌لارلا بیرلشدیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام احکامی عقلی - «بوتون اینسان‌لارین داشیدیغی داخیلی پئیغمبری» بوتون پئیغمبرلردن یوکسک توتور و او، پئیغمبرلر‌سیراسی‌نین باشیندا دورور. چونکی عقل اینسان‌لار اوچون بیرینجی پئیغمبردیر. بو باخیمدان ایسلام احکامینا گؤره "عقلده برائت تاپمایان نه وارسا دینین ترکیبینه داخیل اولمالی‌دیر". آغااوغلو یازیردی: " کیم اؤزونو تفکّور، علم ساحه‌سینده گؤسترمک ایسته‌ییر، قوی او، بو پئیغمبرلر نظریه‌سینی، بو حقیقتین اینکیشاف منظره‌سینی ایمکان حدّینه قدر گئنیشلندیرسین. او زامان اونون قارشیسیندا نه قدر گؤزل و نه قدر ده بؤیوک پرسپکتیولر آچیلمیش اولار".
بو کیمی مولاحیظه‌لردن گؤرمک اولار کی، آغااوغلو اؤزو ده ایلکین ایسلامی احکام‌‌لارین دَییشمه‌سی‌نین علئیهینه اولوب، یالنیز ایسلاما سونرالار اولونموش علاوه‌لردن قورتولماغی واجیب حساب ائتمیشدیر. آنجاق مسله اوندادیر کی، بعضی حاللاردا ایلکین ایسلامی احکام‌لارلا اونا اولونموش علاوه‌لرله باغلی دا یکدیل فیکیر یوخدور. باشقا سؤزله، بعضاً موعین‌لشدیرمک اولمور کی، هانسی اصیل ایسلامی احکام‌لار، هانسی ایسه علاوه‌لردیر.
آغااوغلو داها چوخ "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" سیلسیله مقالهلرینده "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نین علمی-نظری اساسلارینی وئرمگه چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام دینینی قبول ائدن خالقلار آراسیندا بیر چوخ میلّی عادت-عنعنه‌لرده‌کی فرق‌لر اورتادان قالخمیش، اورتاق "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتی" آنلاییشلاری یارانمیشدیر. آغااوغلو یازیردی: "ایسلام آیری-آیری خالقلارین: عرب، تورک، فارس، زنجی، تاجیک و سایره‌‌لرین اؤزونه‌مخصوص فردی اعتیقاد‌‌لارینداکی، عادت-عنعنه‌‌لرینده کی ، حتّی دیل و گئییم‌لرینده کی فرقی آرادان قالدیرمیش – نیوئرله‌میش، سؤزون تام معناسیندا اونلاری فاتح‌لرین آسسیمیلاسیونونا معروض قویموشدور. حال-حاضیردا موسلمان خالقلارینین لوغتینده میلّت مفهومونا اویغون اولان بیر ایصطیلاح آختارماق یئرسیز اولار. چونکی اونلارین هامیسی بو معنانی ایفاده ائدن عومومی بیر ایصطیلاحی - عربجه "میلّت" سؤزونو ایشله‌دیرلر. بو ایصطیلاح ایسه عیرقی، قؤومی، اتنیک، حتّی اخلاقی بیرلیگی دئییل، هر شئیدن اول دینی بیرلیگی ایفاده ائدیر".
اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" چرچیوه‌سینده "ایسلام میلّتی" ، یا دا "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسی ایسلامین اؤزونده، اونون نظریه و تاریخینده احتیوا ائدیلمیشدیر. یعنی هر جور اتنیک میلّتچی‌لیگه دوشمن اولان ایسلام دینی، اونو قبول ائدن خالقلار اوچون اورتاق بیر دین کیملیگی "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تئزی ایله مؤحکم‌لتمیشدیر. او، یازیردی: " عوموم‌بشری‌لیک دئمک اولان ایسلام میلّی علاهیده‌لیگی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی، سیلکی خورافات و عنعنه‌‌لری ضعیف‌لتمگه چالیشیر. ایسلاما گؤره، اونا ایمان گتیرن بوتون اینسان‌لار قارداش‌دیرلار، هامی آللاه و قورآن قارشیسیندا برابردیر. نه تورک، نه عرب، نه فارس، نه هیندو، نه زنجی، نه آغ وار: هامی موسلمان‌دیر، برابر و بیردیر، هامی عئینی بیر آتانین، سئون بیر آتانین اؤولاد‌‌لاری‌دیر، فرق یالنیز اونا ایطاعت ائده‌نین درجه‌سینده‌دیر. بو ایدئیا قورآندا عومومی مودعا شکلینده دئییل، آیدین و رسمی شکیلده ایفاده ائدیلمیشدیر: "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار".
بیزجه، آغااوغلونون اتنیک میلّتچی‌لیگی بیر کنارا قویوب "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی تبلیغ ائتمه‌سی و بونو "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تزی ایله اساس‌لاندیرماغا چالیشماسی تصادوفی دئییلدی. بورادا ایلک نؤوبه‌ده، اوروپا ایدئولوقلاری و حربچی‌لری طرفیندن شوعوری و فیزیکی جهتدن پارام-پارچا اولونموش ایسلام خالقلارینی بیر آرادا توتماق، اونلار آراسیندا مؤوجود اولان دوشمنچی‌لیک حیسّ‌‌لرینی آرادان قالدیرماق ایدی. "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی گئرچکلشدیرمک نامینه اتنیک میلّتچی‌لیگی ایسلامین دوشمنی کیمی قلمه وئرن آغااوغلو دا موسلمان خالقلارینین قورتولوش یولونو "دینی میلّتچی‌لیک"ده گؤروردو.
ق.مصطفی‌یئو ده حساب ائدیر کی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی ایره‌لی سورمکله آغااوغلو و اونون کیمی دوشونن میلّی-بورژوا ضیالی‌لار آچیق شکیلده اولماسا دا، اوستو اؤرتولو اولاراق دینی میلّتچی‌لیک یولونو بیرینجی پلانا چکیر و موسلمان خالقلاری بو بایراق آلتیندا توپلاماغا چالیشیردیلار: "بورژوا میلّتچی‌لری آذربایجان خالقی‌نین معاریف و مدنیّتی یولوندا معاریفچی‌لرین موباریزه‌سینی ایسلام معاریفی و مدنیّتی اوغروندا موباریزه ایستیقامتینه یؤنلتمگه چالیشیر، اونلارین کؤمگی ایله ایسلام دینی ایله علمی باریشدیرماق، "ایسلام مدنیّتینی" "غرب مدنیّتینه" قارشی قویماق، ایسلامی موعاصیرلشدیرمک، ایسلام روحانی‌لیگینی تزاریزمین تاثیریندن خیلاص ائدیب، ایسلام میلّتچی‌لیگی آخینینا جلب ائتمک ایسته‌ییردیلر".
بیزجه، بورادا صؤحبت ایسلام مدنیّتینی غرب مدنیّتینه قارشی قویماقدان چوخ اوروپا مدنیّتینه عایید یئنی‌لشمه ایدئیالارینی دا قبول ائتمکله یاناشی، عئینی زاماندا، اونا آلترناتیو اولا بیله‌جک بیر مدنیّتی اورتایا قویماق ایدی. ساده‌جه اولاراق، بورادا اؤزونو (پان‌ایسلامیست، ایسلام میلّتی) و مدنیّتی (ایسلام مدنیّتی) آدلاندیرما دوغرو سئچیلمه‌دیگی (یا دا مجبورییّتدن) اوچون، بو اوروپا ایدئولوقلاری طرفیندن آنجاق دینی بیرلیک یؤنوندن دیرلندیریلمیشدیر. حالبوکی ج.اسدآبادی، ع.حسین‌زاده، ا.آغااوغلو و باشقا موتفکّیرلر یاخین شرق خالقلارینین عومومی اویانیشی و بیرلیگی آدینا "ایسلام میلّتی" ، "ایسلام مدنیّتی" آنلاییشلارینا سینونیم باشقا اوغورلو آد تاپا بیلمه‌دیکلری اوچون بونا مجبور ایدیلر. بوندان یالنیز اتنیک-میلّی آنلامدا (تورکچولوک، فارسچی‌لیق، عربچی‌لیک و ب.) کنارا چیخماق مومکون ایدی کی، بو دا غرب-اوروپا مدنیّتینه قارشی آلترناتیو اولماغی مومکون‌سوز ائدیردی. اونا گؤره ده، غرب مدنیّتینه، غرب میلّتچی‌لیگینه (اصلینده بونون دا سینونیم آدی مسیحیت میلّتچی‌لیگی، مسیحیت مدنیّتی‌دیر) آلترناتیو اولا بیله‌جک ان اوغورلو ایدئیا کیمی "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" گؤرولموشدور.
احمد بیگ آغااوغلو نه قدر ایسلام مدنیّتی و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" طرفداری اولسا دا، بونونلا یاناشی تورک کیملیگینی، تورک وارلیغینی بیر سؤزله، تورک دونیاگؤروشونو ده ایفاده ائتمیشدیر. آغااوغلونون "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایله یاناشی تورکچولوگه مئییل ائتمه‌سینده ان باشلیجا عامیل قافقازدا روس‌لاشدیرما، فارس‌لاشدیرما سیاستی، او جومله‌دن 1905-1906-جی ایللرده تزار روسیه‌سی‌نین الی ایله باش وئرن ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی اولموشدور. عومومیلیکده ایسه، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" بوتون موسلمان خالقلارینی واحید مدنیّت، واحید ایدئیا، واحید دینی-سیاسی میلّت اولاراق بیر آرادا توتماق قدر واجیب اولدوغو حالدا، عئینی زاماندا، دؤرد بیر طرفدن تورک وارلیغینا قارشی آچیلمیش ساواش‌لارا دایانماق اوچون تورکچولوگو ده واجیب ائتمیشدیر. آنجاق آغااوغلونون نظرینده تورکچولوک صونعی بیر میلّتچی‌لیک دئییل، ایسلامچی‌لیقلا سسلشن بیر ایدئیادیر. او، "قافقازدا میلّی عداوت وارمی؟" (1902) آدلی مقاله‌سینده صونعی میلّتچی‌لیکله اصیل میلّتچی‌لیگی بیر-بیریندن آییرماغا چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، "صونعی میلّتچی‌لیگی" یارادان داها چوخ شهر موحیطی و اونون محدود گؤروشلو" اینتللکتوال‌‌لاری" دیر: "بیر طرفدن دین، عیرق، دیگر طرفدن ایسه اینسانا نیفرت - بودور همین "میلّتچیلر"ین گویا اؤز میلّتچی تندنسیا‌‌لارینی بیان ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیگی سئویملی‌سیلاح‌لار. بو "اینتللکتوال احوال-روحیه" شهر ایصلاحاتی کئچیریلندن سونرا بیزیم آرامیزدا داها چوخ کسکینلشمیشدیر. خالقی تمثیل ائتمگه جان آتان، اؤزگه‌‌لرین فیکیر‌لرینه، سربست‌لیگینه دؤزومسوز اولان، باشقالارینین حوقوق‌‌لارینا، حیسّ‌‌لرینه حؤرمت ائتمه‌ین بو "اینتللکتوال فاناتیک‌لر" خالقین "قایغیسینا قالان‌لار" آدی آلتیندا "دین"له، "عیرق"له، "تاریخی خاطیره‌لر"له اویناقلاشیرلار. اونلار هر بوش شئیه، هر عادی هوسه میلّی-دینی دون گئییندیرمگه چالیشیرلار و نتیجه‌ده صونعی میلّتچی‌لیک مئیدانا گلیر کی، بیزیم چوخ‌سایلی "میلّتچیلر" اوندان مهارتله و اؤزلرینه صرف ائدن کیمی یارارلانیرلر".
او، "قافقازدا میلّی مسله" (1904) مقاله‌سینده ده یازیردی کی، یاخشی و پیس میلّتچی‌لیک وار: "بیرینجیسی وطنه محبتله، دیل ایله، قان ایله، عومومی عنعنه‌لر و تابع ایله باغلی اولدوغونوز اینسان‌لارا غئیری-ایختییاری رغبت ائتمکدیر. بو جور میلّتچی‌لیگی طبیعت اؤزو یارادیر و هئچ بیر کاپیتالین، هئچ بیر قزئتین بورادا ایشی یوخدور. طبیعی اولدوغو اوچون بئله میلّتچی‌لیک هم گؤزل‌دیر، هم ده خئییرخواه‌دیر. او، خئییرخواه‌لیق ائتمک، وطنه خیدمت گؤسترمک، اونون اوغروندا اؤزونو، واختینی، گوجونو قوران وئرمک آرزوسوندان او طرفه کئچمیر. آنجاق پیس میلّتچی‌لیک ده وار - عداوته، نیفرته، باشقا‌‌لارینی نیفرت ائتمگه و ازمگه سوروکله‌ین باریشماز میلّتچی‌لیک. بئله میلّتچی‌لیک صونعی‌دیر، غئیری-طبیعی‌دیر، اونو اینسان‌لار و کاپیتال یارادیر".
آغااوغلویا گؤره، قافقازدا پیس میلّتچی‌لیک ده تشکّول تاپماقدادیر و بونو هئچ کیم اینکار ائده بیلمز: "او، مؤوجوددور و هر گون حیاتیمیزی کورلاییر. بو فاکت‌دیر. بئله میلّتچی‌لیگین هارادان گلمه‌سی ایسه باشقا بیر مسله‌دیر کی، اونو آنلاماق اوچون بو بلانین بیزیم دیارا نه واختدان گلدیگینی خاطیرلاماق یئتر. بیر شئی شکسیزدیر: بیزده صنایع، ایری تیجارت مرکزلری، بیر سؤزله، کاپیتال اولمایانا قدر پیس میلّتچی‌لیک ده یوخ ایدی. گلدیگیمیز یگانه قناعت بودور کی، قافقازدا کوتله آراسیندا، شهر مرکز‌لرینده، کندلرده و تارلالاردا هئچ کیم میلّتچی‌لیک باره ده دوشونمور؛ اورادا هامی حیله‌گرجه‌سینه مودریک‌لیک ائتمه‌دن، ساده، عئینی وطنین اؤولاد‌‌لاری کیمی، عئینی قایغی‌لارلا احاطه‌لنن، عومومی زحمتله بیرلشن، بیر-بیری‌نین کؤمگینه گلن اینسان‌لار کیمی یاشاییر".
آغااوغلونا گؤره، "پیس میلّتچی‌لیک" ایلک نؤوبه‌ده اوروپادا کاپیتالیزمین یارانماسی ایله مئیدانا چیخمیش، بورادا بورژوازی و میلّتچی‌لیک بیر-بیرینه باغلی اولدوغو اوچون بورژوا اولوب میلّتچی اولماماق غئیری-مومکون اولموشدور: "کاپیتال سویغونچولوقدا هئچ نهیه فرق قویماماق ایسه کوسموپولیتیزم‌دیر. او، اؤزونکونو ده، اؤزگه‌نی ده، ائللینی ده، یهودینی ده عئینی راحات‌لیقلا محو ائدیر. لاکین اونون کوسموپولیتزمی بوندان او یانا کئچمیر. اؤزگه‌نی محو ائتمک لازیم اولاندا و همین اؤزگه بونو کؤنوللو ائتمک ایسته‌مه‌ینده کاپیتال سؤزون ان پیس معناسیندا میلّتچی اولور". او، داها سونرا یازیردی: "اوروپانی- باریشماز میلّتچی‌لیگین بو کلاسیک اؤلکه‌سینی گؤتورون. اونو یارادان همین کاپیتال دئییلمی؟ هانسیسا بازاردا اینگیلیس کاپیتالیستی ایله رقابت آپارماق ایسته‌ین فرانسه کاپیتالیستی اؤز وطنینینده اینگیلیس‌لره قارشی نیفرت، پاخیل‌لیق حیسّ‌‌لرینی اویادیر. اونوتمایین کی، اونون بونون اوچون واسیطه‌‌لری – قزئت‌لر، درگی‌لر، تلقراف آژانس‌لاری و گؤرکملی، نوفوذلو مؤوقعیی وار. او، هموطن‌لری‌نین خوش حیسّ‌‌لریندن، اونلارین اؤز میلّتینه، وطنینه سئوگیسیندن ایستیفاده ائدیر، بو حیسّ‌‌لری پیس یولا چکیر، یاخشی میلّتچی‌لیگی پیس میلّتچی‌لیگه چئوریر. بو آزمیش کیمی، منفعت قازانماق اوچون او، قایغی آدی آلتیندا ایمکان‌سیزلیغا دوچار ائتدیگی، پرولتاریاتا چئویردیگی اهالی‌نین اوچده بیر حیصه‌سینه پیس میلّتچی‌لیگی آرتیقلاماسی ایله آشیلاییر. بونلار باریشماز میلّتچی‌لیگی داها دا گوجلندیریر، اینکیشاف ائتدریر، دستکله‌ییر". آغااوغلونون دونیاگؤروشونده ایلک دؤورلرده ایسلامچی‌لیق، ایسلام میلّتچی‌لیگی ایدئولوژی کاراکتر داشیدیغی حالدا، تورکچولوک ایسه داها چوخ خوصوصی ماهیت کسب ائتمیشدیر. بوراداکی خوصوصی‌لیگین ماهیتینده ده تزار روسیه‌سی‌نین ایشغالی آلتیندا اولان تورک-تاتار خالقلارینین دینی میلّتچی‌لیکدن داها چوخ اتنیک-میلّی میلّتچی‌لیگه گؤره آسسیمیلاسیونا معروض قالماسی ایدی. تورکچولوک حیسّی‌نین گوجلنمه‌سی ده فارس‌لاشدیرما، روس‌لاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه سیاستی قارشیسیندا موهوم سیاسی فاکتور ایدی. آغااوغلونا گؤره، روسیه‌ده‌کی موسلمان جمعیتی ده یالنیز دینی دئییل، هم ده میلّی کاراکترلی‌دیر: «بوتون بو جمعیت یالنیز دینی جمعیت اولماییب، عئینی زاماندا اتنیک بیر وارلیق‌دیر. چونکی بیزیم روسیه موسلمان‌‌‌لاری چوخ آز ایستیثنا ایله بؤیوک تورک-تاتار عیرقینه منسوب‌دورلار".
ی.آکچورانین تعبیرینجه دئسک، روس‌لاشدیرماغا، فارس‌لاشدیرماغا قارشی دایانماق، مذهب آیریلیغینا سون قویاراق دوشمن‌لرینه فورصت وئرمه‌مک باخیمیندان ا.آغااوغلو، ع.حسین‌زاده و ع.توپچوباشی قافقاز تورکلوگونده بیرلیگین یارانماسینا چالیشمیشلار. اونا گؤره ده ا.آغااوغلو نه قدر «ایسلام میلّتچی‌لیگی»ندن چیخیش ائتسه ده، آذربایجان تورکلرینین اویانماسی باخیمیندان گؤردوگو میلّی ایشلری، خوصوصیله ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی زامانی «دیفاعی»نین لیدری کیمی آپاردیغی موباریزه اونو ایسلامچی‌لیغین ایدئولوقو ایله یاناشی، تورکچو آدلاندیرماغا لاییق ائدیر. تانینمیش عالیم ت.سویاتوخووسکی یازیر: «تاتار-ائرمنی موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مئیدانا گلن «دیفاعی» اؤزونون اساساً آنتی‌روس فعالیتی ایله شامیل دؤوروندن بو یانا تشکیلات‌لانمیش هئچ بیر موقاویمتله اوزلشمه‌ین تزار رژیمینه اوزون ایللر بویو موطیع‌لیک تابعچی‌لیگه ضربه ائندیرمیش اولدو».
عومومیتله، آغااوغلو "کاسپی" ، "حیات" و "ایرشاد" قزئت‌لرینده درج اولونان مقالهلرینده تزار روسیه‌سینده آپاریلان روس‌لاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه، مسیحی‌لشدیرمه سیاستی نتیجه‌سینده تورکچولوگون و ایسلام‌لیغین آشاغیلانماسینا بیرمعنالی شکیلده قارشی چیخمیش، تورکلوگون و موسلمان‌لیغین اصیل ماهیتینی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدیر. مثلا، او، "ایرشاد" قزئتینده نشر اولونان " طلوع ائدن آی پارچاسی" مقاله‌سینده آچیق شکیلده تورکلوگون و موسلمان‌لیغین مودافیعه‌چیسی کیمی چیخیش ائدیر و بونون سبب‌لرینی گؤستریردی: "تورکلوک و موسلمان‌لیق مسله‌سینه گلدیکده یئنه مِنشیکوف‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، بیز موسلمانیز و تورکوز. نه موسلمان‌لیقدا و نه تورکلوکده ائله بیر لکه گتیرن بیر شئی یوخدور کی، بیز اؤز موسلمان‌لیغیمیزی و تورکلوگوموزو گیزله‌یک. ایسلام دونیادا ان اوّلینجی دین‌لردن بیریسی‌دیر. اوندا ائله بیر اینسانپرست‌لیک واردیر کی، اینسانا فخر و سعادتدن ساوایی بیر شئی گتیرمز. ایسلامدا نه وار کی، بیز اوندان اوتانیب اؤز موسلمان اولماغیمیزا پرده چکک؟ منشیکوف‌لارا ایسلام خوش گلمه‌ییر. منه ده مسیحیت خوش گلمه‌ییر. اونلار اؤز یول‌‌لاریندا، من ده اؤز یولومدا. نه اونلارا، نه ده منه بوندان بیر تؤهمت، بیر مذمت گلمز. تورک طایفاسی ایسه الان آسیا و آفریقادا ایسلام‌لار آراسیندا ان بؤیوک، ان رشید، ان موستعید، ان قابیل، ان اهمیتلی، ان بیرینجی طایفادیر. تورکلوک ایله آنجاق ایفتیخار ائتمک اولار". او، آچیق شکیلده یازیردی کی، تورکلوک ائله بیر حیسّ، دویغودور کی، اونو هئچ کیم تورکون الیندن زورلا آلا بیلمز: "تورک اولوب دا قلبی-مئیلیمیز دونیادا، هر یئرده تورک وار ایسه اونادیر. بو بیر حیسّی-طبیعی‌دیر. دونیادا هئچ بیر گوج، هئچ بیر زور بیزیم الیمیزدن آلاماز".
آغااوغلونون فیکرینجه، آنجاق آنتی‌تورک، آنتی‌ایسلام ایدئولوقلارین ایفاده ائتدیگی کیمی، موسلمان و تورک اولماق هئچ ده "پان ایسلامیست" و "پان‌تورکیست" اولماق دئمک دئییلدیر: "چونکی پان‌ایسلامیست دئمک، یعنی جومله موسلمان‌‌‌لاری بیر موسلمان دؤولتین تختی-ایداره‌سینه جمع ائتمک دئمکدیر. پان‌تورکیزم دئمک ده جومله تورکلری بیر تورک دؤولتی‌نین تختی-حؤکومتینه جمع ائتمک دئمکدیر. اگر معنا بئله ایسه دونیادا بیر موسلمان، بیر تورک تاپیلماز کی، بئله خیال ایله اوغراشسین. اگر تاپیلسا بئله دیوانه‌دیر. چونکی موسلمان‌لار و تورکلرین ایندیکی حالیندا بئله فیکیرلره آلیشماق دون کیشوت کیمی یئل دَییرمانی ایله ووروشماق کیمی‌دیر. ایسلام و تورک بو حالدا ائله پریشان، ائله مظلوم‌دورلار کی، بو نؤوع فیکیرلره اصلا بئله یئر وئرمییورلار. موسلمانلارین و تورکلرین یوزده دوخسانی اؤزگه طایفا‌‌لارین الینده دیرلر کی، اولسون اوروپا طایفا‌‌لاریندان. بو طایفالار عالیم، موسلح طایفالاردیر".
آغااوغلو سونرالار اؤزو ده تزار حؤکومتی‌نین روس‌لاشدیرما سیاستینه قارشی "حوریّت، موساوات، عدالت!» دئویزی ایله نشر اولونان "ایرشاد" قزئتی‌نین توتدوغو مسلکی بئله ایضاح ائتمیشدیر: بیرینجیسی روس حؤکومتینه قارشی موجادیله ائدهرک تورک عونصورونون سیاسی حوقوق‌‌لارینی تأمین ائتمک، ایکینجیسی ایسه، تورک عونصورونده بیرلیک فیکرینی یاراتماق. دوغرودان دا، ا.آغااوغلو همین دؤورده تزار حؤکومتی‌نین، ائله‌جه ده مارکسیست-لنینچی‌لرین تورک خالقلارینا قارشی یئریتدیگی ریاکار سیاستی ایفشا ائتمگه چالیشمیش، سونونجو‌‌لاری ایتّیحاد و ایتّیفاقا چاغیرمیشدی.
اونون فیکرینجه، تزار حؤکومتی‌نین سیاستی ایسه، ساده روس‌‌‌لارین تورکلره اولان موناسیبتیندن تامام فرقلی‌دیر. بئله کی، ساده روس‌لارلا تورک-تاتارلار آراسیندا گیزلی بیر دوغمالیق، یاخینلیق واردیر، چونکی روس‌‌‌لارین دامارا‌‌لاریندا تورک-تاتار قانی چوخدور. تاتار‌‌لارین بیر نئچه یوز ایل داوام ائتمیش حؤکمران‌لیغی هدر گئتمه‌میش، هر ایکی عیرق بیر-بیرینه مؤحکم قایناییب قاریشمیشدیر. بیر سؤزله، روس‌لارلا تورک-تاتارلار آرا‌‌لارینداکی دین آیریلیغینا باخمایاراق، تاتار‌‌لارین اؤز آنتروپولوژی خوصوصیت‌لرینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی، بیر چوخ روس عاییله‌لری‌نین ده دامار‌‌لاریندان تاتار قانی آخیر. آنجاق تورک-تاتارلارلا روس‌لار آراسینداکی بو دوغمالیغا، یاخینلیغا رغماً، 1-جی روس اینقیلابینا قدر تزار روسیه‌سی «منفور مذهبچی‌لیک-روس‌لاشدیرما سیاستی» آپارمیش، اونلاری ان موهوم حوقوق‌لاردان بئله محروم ائتمیشدیر. ا.آغااوغلو یازیر: "بیز ایندی‌یه قدر دوغرودان دا عومومی آنامیز اولان وطنین اؤگئی اوغول‌‌لاری اولموشوق، بیزه اعتیبار ائتمیردیلر، بیزی کناردا ساخلاییردیلار، بیزی ان موهوم حوقوق‌لاردان محروم ائدیردیلر، یئر کوره‌سی‌نین بوتون خالقلارینا وئریلمیش ان بسیط و عئینی زاماندا گرکلی مدنیّت موسیسه‌‌لرینی بیزه وئرمکدن ایمتیناع ائدیردیلر".
دئمه‌لی، روس‌لاشدیرما سیاستینده باشلیجا رولو روس حؤکومتی حیاتا کئچیرمیش و بو زامان اونلار روس‌لارلا تورک-تاتارلار آراسینداکی یاخینلیق‌‌لارینی نینکی نظره آلمامیش، حتّی اونلاری وحشی، یاریم‌اینسان کیمی قلمه وئرمیشلر. ماراقلی‌دیر کی، وضعیتین بو درجه‌یه چاتماسیندا ایسه روس مأمور‌‌لاری مرکزی حؤکومتی دئییل، تورک-تاتار‌‌لارین اؤزلرینی گوناهکار سایمیشلار. بئله‌کی، ا.آغااوغلو و باشقا ضیالی‌لارین روس‌لاشدیرما ایله باغلی ایمپریا مأمور‌‌لارینا یؤنلمیش ایتّیهام‌‌لارینا اونلارین جاوابی بئله اولموشدور: تقصیر‌سیزین اؤزونوزده دیر، آخی سیز نه اوچون سسینیزی چیخارمیردینیز، نه اوچون ایندی‌یه قدر اؤزونوزو گؤسترمیردینیز. ا.آغااوغلو ایسه، روس مأمورلارینین بو ایراد‌‌لارینی آجی حقیقت کیمی درک ائدیب سارسیلدیقلارینی بیلدیرمیشدیر. فیکریمیزجه، روس مأمور‌‌لاری بو ایراد‌‌لاریندا هئچ ده حاقلی دئییلدیلر. بونا ان باریز نومونه کیمی «اکینچی»نین باغلانماسینی، اوزون مودت تورک دیلینده قزئت‌لرین نشرینه قاداغان قویولماسینی، تزار ظولمونه قارشی تک-توک چیخان‌‌لارین یا اؤلدورولمه‌سینی، یا دا‌سیبیری‌یه سورگون ائدیلمه‌سینی گؤستره بیلریک.
احمد بیگ آغااوغلو یازیردی کی، بیزیم تربیه‌میزین بیرینجی کرئدوسو، والیدئین‌لریمیزدن آلدیغیمیز بیرینجی اؤیود سوسماغی دانیشماقدان اوستون توتماقلا باغلی‌دیر: "بیزیم بوتون شاعیرلریمیز، یازیچی‌‌لاریمیز، مودریک‌لریمیز دینمه‌مگی گنجلیگین ان بؤیوک بزه‌گی، قوجا‌‌لارین مودریک‌لیک علامتی کیمی ترنّوم ائدیرلر». بیر سؤزله، موسلمان‌لار آراسیندا "سوسماق قیزیل‌دیر" ، "صبر یاخشی شئیدیر" کیمی فیکیرلر هامی‌یا معلوم‌دور. اونون فیکرینجه، سون عصرلرده حؤکمدارلار، ریاکار روحانیلر "اؤزلرینین امین-آمان‌لیغی نامینه بیزیم موقدس دینیمیزی ایستیثمار ائتمیشلر، اونلار بیزیم قلبیمیزله اوینامیشلار و بیز بونا دا دؤزوروک".
دئمه‌لی، سون دؤورلرده "سوسماغ"ین نتیجه‌سی ایدی کی، هم روحاً، هم ده جیسماً ازیلمیش بیر میلّت "لال" اولموشدور. حالبوکی روس اینقیلابی ایللرینده "دانیشماق" قابیلیتینه چوخ احتیاج دویولوردو و میلّتین گله‌جک مؤوجودلوغو دا بوندان آسیلی ایدی. آغااوغلو یازیردی: "روسیه‌لی موسلمان‌لار اوچون ده کؤهنه دَیرلری یئنیدن قییمت‌لندیرمک اوچون تاریخی مقام یئتیشمیشدیر. بیز اؤزوموزون «تاریخی سوکوتوموزو» دا، اونونلا بیرلیکده اینسان‌لارین طالعیینه هانسیسا مؤعجیزه‌لی بیر ایلاهی قووّه‌نین موداخیله ائده‌جگینه تاریخی اینامی دا بیر کنارا آتمالی‌ییق. بیز موسلمان‌لار ندنسه بئله دوشونمگه وردیش ائتمیشیک کی، گویا بیز هئچ نه ائتمه‌سک ده، اولو تانری بیزیم قئیدیمیزه قالاجاق و ایشلریمیزی لاپ یاخشی یولونا قویاجاقدیر. بو جور دوشونجه ایلک نؤوبه ده، قورآنا ضیدّیر. قورآندا گؤستریلیر کی، اینسانین بوتون طالعیی، اونون بوتون قیسمتی اؤزونون انرژیسیندن و امگیندن آسیلی‌دیر".
ا.آغااوغلو آچیق شکیلده دئییردی کی، هئچ بیر ایش گؤرمه‌دن، امک صرف ائتمه‌دن ایشله‌ین، ال-اله وئریب یاشایان خالق‌لارلا رقابت آپارماغی دوشونمک چوخ یانلیش‌دیر و داها بئله یاشاماق یاراماز. آرتیق اؤزوموزو جانسیز، اؤلو پورترت‌لرین یئرینه قویماقدان ال چکمه‌لی، ایشله‌ملی، اؤزوموز اؤزوموزون قئیدینه قالمالی، احتیاج‌‌لاریمیز باره ده دوشونمه‌لی و اونون تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی اؤیرنمه‌لی‌ییک. او، یازیردی: «ایندی بوتون روسیه قارشیسی آلینماز و قودرتلی بیر طرزده یئنی‌لشدیگی بیر دؤورده بیز موسلمان‌لار دا یئنی‌لشمه‌لی‌ییک، عکس تقدیرده بیز یئنه گئریده قالاجاییق، یئنه هامی بیزی اؤتوب کئچه‌جک». آغااوغلو یازیردی کی، روسیه‌ده حیاتا کئچیریلن ایصلاحات‌لاردان ماکسیموم یارارلانماق، یئنی حیات فورما‌‌لاری آراسیندا باشیمیزی ایتیرمه‌مک، همین فورمالارا عاغلاباتان طرزده اویغونلاشماق، اطرافیمیزده‌کی خالقلارین سویه‌سینه چاتماق و اؤزوموزه لاییقلی یئر توتماق لازیم‌دیر: "بوندان اؤترو ایسه: 1) ائله بو ساعات، درحال ایجتیماعی حیاتدا بیزیم ضعیف‌لیگیمیزین، ایندیفرنت‌لیگیمیزین، دعاوا-دالاشین، شخصی غرض‌لیگین بوتون سبب‌لرینی بیر کنارا آتمالی‌ییق؛ 2) هر یئرده و هر ایشده عاغلا، ذکایا، ایشگوزارلیغا، بیلیک‌لره، ناموس‌لولوغا اوستونلوک وئرمه‌لی، اونلاری یئرلی‌بازلیغین، قوهومبازلیغین و شخصی غرض‌لیگین کؤله‌‌لرینه چئویرمه‌ملی‌ییک؛ 3) موسلمان‌لارا هر یئرده و هر ایشده، همچنین موسلمان ضیالی‌لارینا تام اعتیماد گؤستریلمه‌لی، اونلاری اؤزلری اوچون رهبر سئچمه‌لی، اونلارین مصلحت و گؤستریش‌لرینه عمل ائتمه‌لی‌دیرلر، چونکی یئنی حیاتین طلب‌لرینی، بو طلب‌لرین تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی ان یاخشی بیلن همین ضیالی‌لاردیر".
آغااوغلونون بو تِز‌لرینده آچیق آشکار میلّی علامت‌لر ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. چونکی او، روسیه‌ده‌کی موسلمان خالقلاری دینی منسوبیت قدر، اتنیک منسوبیتی ده نظره آلماقلا، بیرلشمگه چاغیریر و اساس یوکو ضیالی‌لارین چیگینینه قویوردو. بیرینجی نؤوبه ده ضیالی‌لار بوتون قووّه‌‌لرینی جمع‌لشدیرملی، گئجه-گوندوز یورولماق بیلمه‌دن ایشله‌ملی و اؤلکه یئنی حیاتا قدم قویدوغو آندان اعتیباراً بونا حاضیر اولمالی‌دیرلار. چونکی ضیالی‌لار «اؤز خالقلارینین طالعیینی موعین‌لشدیرن مسلهلری حلّ ائتمه‌لی اولاجاقلار. محض بونا گؤره ده ضیالی‌لار تاخیرسالمادان بو مسله‌لر اوزرینده دوشونمه‌لی، اونلاری هرطرفلی، عاغیللا گؤتور-قوی ائتمه‌لی، هئچ بیر سِنتیمنتال و یا نظری ایدئولوژی‌یه اویمامالی‌دیرلار». آغااوغلونون فیکرینجه، ضیالی‌لار قافقازدا موسلمان تورکلرین چوخلوق تشکیل ائدن بیر میلّت اولدوغونا گؤره، مؤوجود اولان رسمی دؤولت اورقان‌‌لاری و باشقا تشکیلات‌‌لاری، عئینی زاماندا دیارین اؤزونو هرطرفلی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر. اگر بو باش وئررسه، اوندا تورکلر قافقازین ان سانباللی میلّتی کیمی دیارین حیاتیندا اونون سایینا و مؤوقئعیینه اویغون یئر توتا بیله‌جک و ایندی‌یه قدر اولدوغو کیمی کناردا قالمایاجاقدیر.
ا.آغااوغلونون میلّت و میلّتچی‌لیکله باغلی مولاحیظه‌لری "بیزیم میلّتچیلر" ("کاسپی")، "میلّت و میلّتچی‌لیک" ("ترقّی") مقالهلرینده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "میلّت و میلّتچی‌لیک" سیلسیله مقالهلرینده او، یازیردی: "کمالی امینیت و ایفتیخار ایله دئیه بیلریز: روسیه موسلمان‌‌‌لاری آراسیندا میلّیت و ایتّیحادی-ایسلام مسله‌‌لرینی قالخیزان‌‌لارین بیریسی ده بیز اؤزوموزوک". اونا گؤره، آرتیق تورک خالقلارینی میلّت‌لرین اینکیشافی‌نین ان پارلاق مرحله‌سینی تشکیل ائدن میلّتچی‌لیک دئییلن دؤوره چاتدیرماق اوغروندا موباریزه آپارماق لازیم‌دیر. بشرین تاریخی تکامولونده دیندن سونرا میلّتچی‌لیگی اینسان روحونون ایکینجی نؤوعو آدلاندیران آغااوغلونا گؤره، بیرینجیسی جمعیتین، میلّتین ایلکین، ابدی حالی، ایکینجیسی ایسه بشری تکامولون واجیب علامتی، خاصّه‌سی، حتّی اونون اینکیشافی‌نین "سِحرکار حالی"دیر: " ناسیونالیزم دؤوره‌سی بیر میلّتین امرینده همین مایه‌نین خمیریه‌یه تاثیر ائدیب، اونون قیجقیرماسی کیمی‌دیر. ناسیونالیزم دؤورونده میلّت اؤزونه گلیر، اؤزونو تانیییر، اونون جومله عوضو‌لری جابجا اولوب، میلّتین ووجودو، بدنی غریبه بیر متانت، بیر موکمّلیت کسب ائدییور".
قئید ائدک کی، 1910-1918-جی ایللرده ا.آغااوغلو تورکیه ده اولارکن، خوصوصیله «تورک یورد»وندا «تورک عالمی» سیسلسیله یازیلاری ایله ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگون بوتؤولوگو مسله‌سینه داها چوخ دیقت آییرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلامیت جریانی‌نین طرفدار‌‌لاری بیلمه‌لی‌دیرلر کی، قؤومیت (میلّیت) جریانی دا ایجتیماعیت آراسیندا نوفوذا مالیک‌دیر: «ایسلامیت فایلی موختلیف میلّت‌لردن تشکّول ائتدیگی اوچون پک طبیعی‌دیر کی، واحید کولّی قووّت، صلاحیت و مدنیّت، اونو تشکیل ائتمکده اولان اعضا و اقوامین قووّت و متانتی ایله موتناسیب‌دیر. ایسلام میلّت‌لری نه قدر گوجلو و متین اولورسا، ایسلامیتین هئیتی-عومومیه‌سی ده عئینی نیسبتده قووّت و متانت کسب ائدیر. میلّیته خیدمت ائتمک فی‌الحقیقه ایسلامیته ده خیدمت ائتمک دئمکدیر».
بونونلا دا، آغااوغلو تورکچولوگو ایسلامچی‌لیغا، ایسلامچی‌لیغی ایسه تورکچولوگه قارشی قویان‌لارا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، ایسلامچی‌لیغی گوجلندیرن ان اؤنملی عامیل میلّیت، یعنی تورکلوک‌دور. اگر اونلار بیر-بیرینه قارشی قویولارسا هر ایکیسی سوقوطا اوغرایاجاقدیر. بو معنادا آغااوغلو ایسلامچی‌لیغین گوجلو اولماسی اوچون، میلّیتین ده گوجلو اولماسی فیکرینی مودافیعه ائتمیشدیر. آنجاق بورادا اؤنملی بیر مقام واردیر کی، آغااوغلو دایما ایسلام-تورک بیرلیگی‌نین طرفداری اولموشدور. یاخود دا، او، ان آزی معنوی-ایدئولوژی باخیمدان بئله بیر بیرلیگین اولماسی‌نین ضروری‌لیگینه اینانمیشدیر. گؤرونور، بو سببدن‌دیر کی، آغااوغلو ایسلام-تورک بیرلیگیندن چیخیش ائدهرک اتنیک تورکچولوگو، یعنی آیری-آیری تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی ایدئیاسینا بیر او قدر ده رغبت گؤسترمه‌میشدیر. احمد آغااوغلو "ایران و اینقیلابی" اثرینده ده یازیردی کی، تورک-ایسلام بیرلیگی مسله‌سینده سولطان سلیم‌دن سونرا نادر شاه افشار موهوم رول اوینامیشدیر: "نادر بو ایشده داها ایره‌لی گئتدی؛ تورکوستانی، بوخارانی، خیوه‌نی آلدی و عوثمانلی‌لارلا بیرلشمک ایسته‌دی؛ سوننی-شیعه ایختیلاف‌‌لارینی آرادان قالدیراراق واحید بیر میلّت و واحید بیر اومّت قورماق سئوداسینا دوشدو. فقط بو سئودایه ده ایستانبولون عینادی مانع اولدو!". اونون بو سؤز‌لری ده گؤستریر کی، آغااوغلو داها چوخ واحید میلّت، واحید اومّت طرفداری اولموشدور.
بو باخیمدان بعضی تدقیقاچی‌لار (ا.بالایئف و ب.) حساب ائدیرلر کی، 1918-جی ایلده قافقاز ایسلام اوردوسونون ترکیبینده آذربایجانا گلن ا.آغااوغلو نورو پاشانین‌سیاسی موشاویری کیمی ایسلام-تورک بیرلیگی ایدئیاسینا اویغون اولاراق، موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی‌نین علئیهینه چیخمیش، حتّی، آذربایجانین تورکیه یه بیرلشمه‌سینی طلب ائدن " ایلحاقچی‌لار"ین اساس ایدئولوق‌‌لاریندان بیری اولموشدور. واختیله م.ب.محمدزاده ده یازیردی کی، نورو پاشانین صلاحیتلی سیاسی موشاویری آغااوغلو اونونلا دانیشیقلار آپارماغا گلن میلّی شورانین نوماینده‌‌لرینه (م.ا.رسول‌زاده، ف.خویسکی و م.ح.حاجینسکی) خالقین اونلاری ایسته‌مه‌دیگینی، بو سببدن اونلارین حؤکومتینه قارشی خالق عوصیان ائده‌جگی تقدیرده طرف‌سیز قالاجاق‌‌لارینی بیلدیرمیشدی. ا.آغااوغلو‌سیاسی بؤحراندان چیخیش یولو کیمی تکلیف ائتمیشدیر کی، میلّی شورا لغو اولونسون و نورو پاشانین اؤزو بیر حؤکومت قورسون. آنجاق میلّی شورا نومایندهلرینین اونون بو فیکیر‌لرینه اعتیراض ائتمه‌سیندن سونرا ا.آغااوغلو راضی‌لاشمیشدیر کی، میلّی شورا یئنی حؤکومتی تشکیل ائتسین و بوتون حوقوق‌‌لارینا اونا وئرمکله، اؤزونو لغو ائتسین. فیکریمیزجه، ا.آغااوغلونون میلّی شورایا قارشی توتدوغو کسکین مؤوقع هم او زامان، هم ده سونرالار اونون آیری-آیری موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین دئییل، واحید ایسلام-تورک دؤولتی ایدئیاسی‌نین طرفداری اولماسی مولاحیظه‌سی‌نین یارانماسینا سبب اولموشدور.
عومومیتله، آذربایجانین میلّی ایستیقلالی مسله‌سینده ا.آغااوغلو ضیدیتلی مؤوقع توتموشدور. نورو پاشانین «سیاسی موشاویری» کیمی میلّی شورانین لغوینه و تورکیه ایله بیرلشمک ایسته‌ین «ایلحاقچی‌لار»ا مئییللی یئنی حؤکومتین تشکیلینه نایل اولان ا.آغااوغلو، عوثمانلی‌دان گلن تورک عسکری آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا، باکی‌دا چیخان روس‌دیللی قزئت‌لردن بیرینه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آذربایجانین یئنیدن روسیه‌نین ترکیبینه قاییتماسینی ان مقبول واریانت کیمی گؤسترمیشدی: "آذربایجان تورکلرینین ایندی‌یه قدر آرخالاندیقلاری تورکیه، دونیا موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مغلوب اولموشدور. آذربایجان موستقیل یاشایا بیلمه‌دیگی اوچون روسیه ایله تورکیه‌دن بیرینه آرخالانمالی‌دیر. تورکیه مغلوب اولدوقدان سونرا آذربایجانین اؤز طالعیینی روسیه‌یه باغلاماقدان باشقا چاره‌سی قالمیر. اؤزو ده مدنی جهتدن روسیه تورکیه ایله موقاییسه‌ده داها یوکسک پیلله‌ده دورور. بوتون بو مولاحیظه‌لری نظره آلاراق، ائلجه‌ده آذربایجان مسله‌سی‌نین اوروپاداکی صولح کونفرانسیندا قطعی حلینی تاپمایاجاغی تقدیرده، آذربایجان خالقی عوموم‌روسیه فدراسیونونون ترکیبینه داخیل اولماغا راضی‌لاشمالی‌دیر».
آنجاق پارلمانین یارانماسی، مؤوجود سیاسی بؤحرانین آرادان قالخماسیندان سونرا، آرتیق میلّت وکیلی کیمی آغااوغلو آذربایجان جومهوریتی‌نین ایستیقلالینی دستکله‌میشدیر. بونو، ا.آغااوغلونون پارلمانین ایجلاس‌‌لارینداکی چیخیش‌‌لاری دا تصدیق ائدیر: "حؤکومتین بیاننامه‌سینده سؤیله‌دیگی آذربایجان ایستیقلالی بیزیم هامیمزین افضل (بیرینجی) آمالیمیزدیر! هر بیر اؤز شرفینی، اؤز آمالینی بیلن آذربایجانلی بونو دویمالی و بو یولدا اولمالی‌دیر!". اونون فیکرینجه، آذربایجانین بیر جوغرافی ایسیم دئییل، یئر اوزونده یاشایان بیر میلّتین یوردو، دؤولتی اولماسینی آرتیق بوتون دونیایا، او جومله‌دن اوروپایا دا تانیتدیرماق لازیم‌دیر. بوتون بونلارلا یاناشی، اونون‌سیاسی-ایدئولوژی گؤروش‌لرینده کی بو کیمی ضیدیت‌لر سونرالار دا داوام ائتمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلو "اوچ مدنیّت" (1919-1921) اثرینده اوچ فرقلی - ایسلام، اوروپا و بودا-برهمن مدنیّت‌لری‌نین موقاییسه‌سینی آپارمیش، اخلاقی-فلسفی آنلام‌لارداکی فرقلی‌لیک‌لری ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، هانسی خالقلار مدنیّتین بوتون ساحه‌‌لرینده اینکیشافا نایل اولوبلارسا، دیگر مدنیّته صاحیب میلّت‌لر اوزرینده حؤکمران وضعیته گلمیشلر. اونون فیکرینجه، حاضیردا اوروپا-غرب مدنیّتی محض بئله بیر غالیب مؤوقعیه چاتمیش، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری ایسه مغلوب دوروما دوشموشلر. آغااوغلو یازیردی: "یئنی‌لمه ایکی جوردور: مادّی و معنوی. مادّی یئنی‌لمه او قدر آچیق‌دیر کی، آرتیق ظن ائدیرم هامیمیزین بئینیمیزه قدر گیردی. یئنی‌لمه‌نین بو قیسمی بو گون دئییل، اوچ یوز ایلدن بری باشلامیشدیر. ایسلام جمعیت‌لری بیر-بیری‌نین آردینجا و گورولتولو بیر طرزده ییخیلماقدا و محو اولماقدادیر. بیر چوخ باغیمسیز-موستقیل ایسلام حؤکومت‌لریندن تک بیر دنه‌سی بو گون اؤزونو قورویا بیلمه‌دی. ایسلامیتین سون ساغلام قالاسی اولان عوثمانلی‌‌دا بوگونکو پریشان حالینا دوشدو. آرتیق بو قدر ییخیلما اینکار اولوناجاق کیمی دئییلدیر. بوتون بو پریشان‌لیق‌لار، بو ییخیلمالار، شوبهه‌سیز غرب مدنیّتی ایله اولان موجادیله‌نین دوغرودان-دوغرویا سونوجودور".
اونا گؤره، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری معنوی باخیمدان دا غرب مدنیّتینه یئنیله‌رک، اونون شخصیت و اؤزللیک‌لرینی قبول و ایراده‌سینه تابع اولماق مجبوریتینده قالمیشلار. موسلمانلارین و بودیست‌لرین بوتون ساحه‌لرده اوروپالی‌‌لاری تقلیده باشلادیقلارینی ایره‌لی سورن آغااوغلونون فیکرینجه، بونونلا دا موسلمان اؤلکهلرینده قدیم عنعنه‌لره دایانان موحافیظه‌کارلارلا اوروپا مدنیّتی طرفدار‌‌لاری چارپشماغا، اؤلوم-دیریم موجادیله‌سی وئرمگه باشلادیلار. آغااوغلو یازیر: "بیر طرف اسکینی، عنعنه‌نی قوروماغا چالیشیر، او بیری طرف ایسه بو موحافیظه‌کارلیغین اؤلوم دئمک اولدوغونو تقدیر ائدهرک، اوروپا مدنیّتینی آلماق سایه‌سینده وارلیغینی داوام ائتدیرمگه چابالاییر. حیاتین هر گونکو تجروبه‌‌لری، اولای‌‌لاری بو ایکینجی جریانا حاق وئرمکده‌دیر. اوروپا مدنیّتیندن قورونماق ایسته‌ین بوتون جمعیت‌لرین و اؤزل‌لیکله ایسلام مدنیّتینه منسوب اولانلارین هر گون توکه‌نیب گئتمکده اولدوقلارینی گؤروروک… سئل کیمی آخیب گلن و قارشیسیندا اؤز توروندن انگل‌لر گؤرمه‌ین اوروپا مدنیّتی هر شئیی سوروکله‌ییب گؤتورور. بو حالدا تک چاره یئنه او مدنیّته ایسینیشمک، اونو قبول ائتمکدیر".
او قئید ائدیر کی، اوروپا مدنیّتینی قبول ائدن‌لر آراسیندا فیکیر آیریلیغی واردیر. بعضی‌لری مدنیّتی علم و فنّه باغلایاراق، اوروپا مدنیّتی‌نین سوزگجدن کئچیریلمه‌سینی و اونون یالنیز بو طرفی‌نین قبول ائدیلمه‌سینی ایره‌لی سوردوکلری حالدا، باشقالاری غرب مدنیّتی‌نین تام شکیلده منیمسه‌نیلمه‌سی‌نین طرفداری‌دیرلار. سونونجو‌‌لارین فیکری ایله همرأی اولان آغااوغلو یازیر کی، بیر مدنیّت زومره‌سی بؤلونمز بیر بوتون‌دور، پارچالانماز، سوزگجدن کئچریله بیلمز: «غالیبیت و اوستونلوگو قازانان اونون بوتونودور. یوخسا آیری-آیری فیلان و یاخود فیلان قیسمی دئییلدیر. اوروپا ساحه‌سینده علم و فن باشقا چئوره‌لردن زیاده گلیشیرسه، بونون سبب‌لری او چئوره‌نین بوتونونده آرانمالی‌دیر، بوگونکو اوروپا علم و فنی دوغرودان-دوغرویا اؤز شرط‌‌لری‌نین و عومومی عونصور‌لری‌نین بیر اثری‌دیر». بو باخیمدان آغااوغلویا گؤره، غرب مدنیّتینی تام قبول ائتمه‌لی، یالنیز گئییم‌لریمیزی، ائو‌لریمیزی، موسیسه‌‌لریمیزی دئییل، بئینیمیزی، گؤروش طرزیمیزی، قلبیمیزی، ذهنیتیمیزی ده اونا اویغونلاشدیرمالی‌ییق و بوندان کناردا قورتولوش یوخدور.
اونون فیکرینجه، تورک-موسلمان خالقلارینین غرب مدنیّتینی تامامیله منیمسمه‌سی، هئچ ده اونلارین میلّی شخصیتینی و اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو ایتیرمه‌سی دئمک دئییلدیر. چونکی، یالنیز اساساً دیل و باشقا اؤزونه‌مخصوص‌لوق‌‌لاری (مِنیتالیتت) نظره آلماساق، هر بیر میلّتده دییشمه‌ین، اؤلومسوز بیر اؤزل‌لیک یوخدور. بئله کی، تاریخ بویو هر بیر میلّتین حیاتیندا بیر نئچه دفعه دین، حوقوق، اخلاق و باشقا ساحه‌لرده دییشیک‌لیک‌لر اولموشدور. آغااوغلو یازیر: «بونونلا برابر، بیر میلّتین تاریخینده ان ساغلام اولان و همن دییشمزلیک درجه‌سینه واران عامیل دیلدیر، یعنی یالنیز دیلدیر کی، ماهیتی دییشمه‌دن اؤزل‌لیگینی داشیییر. دئمک کی، عومومیتله، شخصیت و اؤزلوک دئییلن مفهوم دیل ایله برابر بیر میلّتین مادّی وارلیغیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر".
آغااوغلویا گؤره، هر بیر خالق منتالیتتینی ساخلاماقلا یاناشی، همیشه دییشمگه مئییللی‌دیر. مدنیّت ساحه‌سینده مغلوب دورومدا قالیب، غرب مدنیّتینی منیمسه‌مک مجبوریتینده اولان موسلمان خالقلاری بو آددیمی آتماقلا میلّی شخصیت‌لرینی ایتیرمه‌یه‌جکلر. او، یازیردی: "میلّی شخصیتی یالنیز حرکت‌سیزلیک اؤلدورور. ایستر فردلرده و ایسترسه میلّت‌لرده حیات نه قدر قاتی و قووّتلی‌دیرسه، شخصیت ده او نیسبتده زیاده‌دیر. قلبی‌نین هیجان‌‌لارینی یئنی آهنگ‌لرله سؤیله‌مه‌ین ذکا و عاغلی‌نین محصول‌‌لاری‌یلا اینسان‌لیغی وئریملی، قودرتلی اولمایان، فعالیتی‌نین مئیوه‌‌لرینی عومومی بازارا چیخارا بیلمه‌ین جمعیت‌لر هانسی شخصیتدن، هانسی سؤزلوکدن سؤز ائده بیلرلر". اونا گؤره، مدنیّت ساحه‌سینده مغلوبیتیمیز قطعی اولوب، غالیب مدنیّتی منیمسه‌مک ده مجبوریت‌دیر. او، یازیردی: "بو گئرچگی نه قدر آجی اولسا اعتیراف ائتمه‌لی و گرگینجه حرکت ائتمه‌لی‌دیر. هم ده قطعی، آچیق، قئیدسیز-شرط‌سیز حرکت ائتمه‌لی‌دیر. اؤزوموزو کلیمه‌لرله، آلدادیجی نظریه‌لرله جاهیلجه "ایداره‌یی-مصلحت "لرله آلداتمامالی‌ییق. اطرافیمیزدا توفان‌لار اولور، قیامت‌لر قوپور".
آغااوغلویا گؤره، اوروپا خالقلاریندا دا تخمیناً دؤرد عصر بوندان اؤنجه مسیحیت حیاتین بوتون مادّی و معنوی مسله‌‌لرینه قارشیردی و اونلار بونو حلّ ائتدیلر. حالبوکی "اینجیل"ده آنجاق معنوی حیاتا عایید مسله‌لر اولموش، بونا باخمایاراق کشیش‌لر مادّی حیاتا دا موداخیله ائتمیشلر. او، یازیردی: "ان اوّل حؤکومت‌لر و حؤکمدارلار کیلیسا‌نین بو موداخیله‌سینی، هر شئیه قاریشماسینی، تبعه ایله تابع اولونان آراسینا گیرمه‌سینی، حؤکمدارین تبعه اوزرینده کی حؤکمران‌لیغینی محدودلاشدیرلماسینی چکه‌مز اولدولار. بونلاردان ایلک اعتیراض ائدن‌لر شیدّتلی جزالارلا جزالاندیریلسالار دا، زامان کئچدیکجه و مئیدانا گلن وارلیق‌لار بؤیودوکجه اعتیراض‌‌لارین سایی و اراضیسی ده گئنیشلندی. او قدر کی، بیر مودّت سونرا آیری-آیری شخص‌لر بئله بو تحکّومون، بو قهرائدیجی قودرتلی ظولمون چکیلمز اولدوغونو دویماغا باشلادی".
اونون فیکرینجه، برونولار، گالیله‌لر، کوپرنیک‌لر، لوترلر، کالوین‌لر، ارازم‌لار، روسولار و باشقالارینین سایه‌سینده کیلیسا‌نین نوفوذو آرادان قالخماغا باشلادی و 18-جی عصرین باشلاریندان اعتیباراً یئنی‌لیکچی‌لرله (لیبرالیست‌لر) موحافیظه‌کارلار (کلریکالیست‌لر) آراسیندا موباریزه یئنی بیر مرحله‌یه داخیل اولدو. اونا گؤره، اوروپا خالقلاری کیلیسایا قارشی موباریزه آپاراراق دونیوی، مادّی ایشلرینی نیظام‌لاییب تام بیر حوریّت و سربست‌لیک الده ائتدیکدن سونرا موسلمان خالق‌‌‌لاریندان داها چوخ ایره‌لی‌له‌مگه، یوکسلمگه باشلادی و زامان کئچدیکجه مسافه‌لر گئنیشلندی، بوگونکو دوروم اورتایا چیخدی. او، یازیردی: "بیر طرفده سربست‌لیک و حوریّت، تجروبه و عاغیل حاکیمیتی، دیگر طرفده دورغونلوق و کئچمیشه باغلی‌لیق. بس‌بللی‌دیر کی، بیریسی یورویه‌جک و ایره‌لی‌له‌یه‌جک، اؤته‌کی هئش اولمازسا دوراجاقدی… شیمدی بیر طرفدن بیر جمعیت دوشونوز کی، اؤز حیاتینی دوزنله‌مه‌ده، یعنی قانون یاپمادا تامامیله سربست‌دیر، دیگر طرفدن ده باشقا بیر جمعیت تصوور ائدینیز کی، بو سربست‌لیکدن یوخسون اولسون، بیر نؤقطه‌یه ساپلانیب دورسون. بس‌بللی دیر کی، بیرینجی حیاتینی دایما زامانا و مکانا اویغون بیر طرزده دوزنله‌میش و ترتیب ائتمیش اولاجاقدیر؛ ایکینجی دایما زامان و مکاندان گئری قالمیش بولوناجاقدیر". چونکی ایکینجی‌یه عایید اولان دینی زومره تک صلاحیتی اؤز‌لرینده گؤره‌رک بو دینی ذهنیتله ده حیات دوردورور، روحلو اینسان‌لاری روح‌سوز بیر قلیب حالینا سالماغا چالیشیرلار. او، یازیردی: "بیز بیر کره گلنگه یاپیشیب قالمیشیق. بیز هر شئیی اورادان آلماغا و اورایا دؤندرمگه آلیشمیشیق. یوز ایل‌لردن بری بوتون علم و فنی، حیکمت و فلسفه‌نی، اخلاق و حوقوقو،سیاستی، قیساجاسی هر شئیی اورایلا ایلگیلی گؤرموشوک و شیمدی ده گؤروروک. بو گؤروش طرزی‌نین دیشینا چیخان‌لارا قارشی دایما لعنتله‌مه و کافیر سایما سیلاحینی قوللانمیشیق و قوللانیریق".
اونا گؤره، اوروپانین 4-5 عصر اوّلکی ذهنیتینی، حیاتینی داشیدیغیمیز حالدا، بو گون ایستر-ایسته‌مز اونون بیر چوخ حیاتی موسیسه‌‌لرینی تقلید ائتمک مجبوریتینده‌ییک: "بو دوروم بیزده ائله فاجیعه‌وی حال‌لار یاراتمیشدیر کی، فاجیعه‌نین درجه‌سینی یالنیز اوزون-اوزون دوشونوب بو گون چکدیگیمیز فلاکتلرین سبب‌لرینی اینجه‌له‌مک زحمتینه قاتیلان لار تقدیر ائده بیلیرلر. مثلا، بیز مشروطیت اوصولونو اوروپادان آلماق مجبوریتینده قالدیق. حالبوکی بو اوصولون اوروپادا ایفاده ائتدیگی معنا ایله بیزیم ذهنیتیمیز آراسیندا قارا ایله آغ قدر فرق واردیر. اوروپادا مشروطیت اوصولو دئمک، میلّی حاکیمیت دئمکدیر. یعنی میلّی ایراده‌نین هر شئیه حاکیم اولماسی، میلّی ایراده‌نین ایلگیلی اولدوغو هر مادّه‌نین کسکین بیر امر اولماسی دئمکدیر. اورادا میلّی مجلیس‌لر میلّی حیاتین هر هانسی بیر قیسمینی دوزنله‌مک و هر هانسی شکله سالماق حاقینا صاحیب‌دیر. اورادا زامانین دَییشمه‌سیله حؤکم‌لر ده دییشیر قایداسینا حاقی ایله رعایت ائدیله‌رک هر هانسی قایدانی، اوصولو لوزوم گؤرولدوگو آندا دَییشدیره بیلیرلر".
اونا گؤره، موسلمان دؤولت‌لرینده اساساً نه بئله میلّی حاکیمیت‌لر، نه ده میلّی مجلیس‌لر واردیر. حتّی، میلّی مجلیس‌لر وارسا بئله، اونلار دا دین قورخوسوندان حرکت ائده بیلمیرلر. او زامان، اوروپادان اخذ اولونان موسیسه‌‌لرین یالنیز شکلی، فورماسی تقلید اولونور، مضمون و ماهیتده ایسه یئنه ده، سون عصرلرده حاکیم اولان دسپوتیزم و دین حاکیمیتی داوام ائدیر. او، یازیر: "بو ذهنیت‌دیر کی، قورتولوشوموز اوچون چاره سایاراق آلدیغیمیز بوتون موسیسه‌‌لرین تام اساسیندان پوزاراق، اصلینی دَییشدیره‌رک یالنیز ایش گؤره‌مز دئییل، حتّی عکسینه حرکت ائده‌جک بیر حالا سوخور؛ فایدالانماق یئرینه ضرر گؤروروک. او زامان ساختا فیکیرلی آدام‌‌لاریمیزدان موتعصیب و جاهیل گلنکچی‌لریمیزه قدر هر کس قیناما دیلینی آچاراق گؤردوگوموز قوصور‌‌لاری، عکس نتیجه‌‌لری همیشه او موسیسه‌لره یوکله‌ییرلر. بونلار آنلامیرلار و یا آنلاییب اعتیراف ائتمک ایسته‌میرلر کی، قباحت او موسیسه‌لرده دئییل، بیزده دیر، بیزیم دار دوشونجه‌‌لریمیزده، کور ذهنیتیمیزده دیر".
اگر آغااوغلونون بو دوشونجه‌‌لرینی دیقتله اینجه‌له‌سک گؤرریک کی، موسلمان خالق‌لاردا، او جومله‌دن ایسلام اینانجلی تورک خالقلارینین چوخوندا عئینی وضعیت، یعنی سؤزده "دموکراسی" عنعنه‌‌لری (ظاهیری پارلمان، محکمه) داوام ائتمکده‌دیر. اصلینده ایسه ایسترسه او زامان، ایسترسه ده ایندی‌نین اؤزونده آغااوغلونو تعبیرینجه دئسک، قارشیمیزدا ایکی یول: 1) یا ازیلمگه، محو اولماغا راضی اولماق، 2) یا دا "دموکراتیک" قایدالاری (غرب مدنیّتینی) اولدوغو کیمی قبول ائتمک، واردیر.
چونکی آغااوغلونا گؤره، موسلمان خالقلارینین ان آزی 4-5 عصرلیک دینی حؤکم‌لری (شریعتی) و میلّی عادت-عنعنه‌‌لری (تؤره‌‌لری) آرتیق بیر ایشه یارامادیغی اوچون، چیخیش یولو غرب مدنیّتینده‌دیر، اونو دا یالنیز فورماجا، تظاهورجه دئییل، مضمون و ماهیت اعتیباریله بوتونونو قبول ائتمک واجیبدیر. آغااوغلونون فیکرینجه، چونکی موسلمان دونیاسیندا غرب مدنیّتیندن بعضی اؤرنک‌لر آلاراق دینی و میلّی عادت-عنعنه‌لرله باغلی آپاریلان دییشیک‌لیک‌لر هئچ بیر فایدا وئرمیر. بئله کی، اوروپالی اسپنسرلرله، روسولارلا، اسمیت‌لرله، کونت‌لارلا، برقسون‌لارلا، دورکیم‌لرله (پوزیتیویزم، "ایجتیماعی موقاویله" ، استروکتور فونکسیونالیزم و ب.) موسلمان شرقلی ابو یوسف‌لرین، ابو داوید‌لرین (عؤرفچولوک، داهی‌لیک و ب.) نظریه‌‌لری آراسیندا یئرله گؤی قدر فرق وار کی، اونلاری بیر-بیر‌لریله اوزلاشدیرماق چیخیش یولو دئییل، بلکه ده اؤلومو سئچمک کیمی بیر شئیدیر. چونکی بیرینجی‌لر، فردین دوشونجه‌سینه اؤنم وئرمکله یاناشی، فردله جمعیت آراسینداکی باغلاری، میلّی حاکیمیتی اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشدیقلاری حالدا، ایکینجی‌لر یا فرد‌لری اساس‌سیز اولاراق موطلق‌لشدیریلر، یا دا فردلرین فیکیر‌لرینه هئچ بیر دَیر وئرمه‌دن عومومی اینسانی "تانری‌لیق" آنلاییشینی اورتایا آتیرلار. آغااوغلو یازیردی: "حالبوکی گئرچکده سیاسی، ایجتیماعی، استتیک، فیکری گلیشمه‌نین ان تاثیرلی عامیلی یئنه فرددیر. هر نه قدر فردلر ایچینده اولدوقلاری چئوره‌دن ایلهام آلیرلار، فیکیر و دویغولارینین عامیل‌لرینی و المان‌‌لارینی او چئوره‌لردن ساخلاییرلارسا دا گلیشمه تاریخی و هر گونکو موشاهیده‌‌لریمیز ایثبات ائدیر کی، بو خوصوصدا فردلرله چئوره‌لر آراسیندا قارشی‌لیقلی بیر فعالیت و تاثیر واردیر. چئوره فرده نه قدر ایلهام وئریرسه، او نیسبتده ده فرد چئوره اوزرینه تاثیر ائتمکدن گئری قالمیر. فرد چئوره‌دن آلدیغینی فازلاسی‌یلا گئری وئریر. ذاتاً فرد بو اولسایدی، اؤزو چئوره‌یه ایلهام وئرمه‌سه‌یدی و چئوره‌یه قارشی یالنیز قراموفون رولونو اویناماقلا (حاضیردا دا موسلمان شرقی خالقلارین فرد‌لری‌نین چوخو قراموفون رولونو اویناماقدادیر- ف.ه.) قالمیش اولسایدی، بیر چوخ فردلرین بیر آرایا گلمه‌سیندن عیبارت اولان جمعیتده هئچ بیر یئنی‌لیک، هئچ بیر ایره‌لی‌له‌مه اولمازدی. جمعیت‌لر دؤنوب دؤنوب بیر نؤقطه اوزرینده قالمیش اولارلاردی" .
یازان: دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: سید جعفر پیشه‌وری
گونئی آذربایجانین خالخال ماحالی‌نین زئیوه کندینده اکینچی عاییله‌سینده دونیایا گلن سید جعفر پیشه‌وری‌نین (1892-1947) والیدئین‌لری 1905-جی ایلده باکی‌یا کؤچدوکلری اوچون، او، تحصیلینی بو شهرده کی "ایتّیحاد" و "دارالموعلّیمین" مدرسه‌لرینده آلمیشدیر. پیشه‌وری اؤزو ده، چوخ کئچمه‌دن موعلیم اولموش، عرب، فارس دیل‌لریندن و ایسلامین تاریخی فنیندن درس دئمیش، ایلک دؤورلرده معاریفچی-دموکرا‌سی‌یا مئییللی اولموشدور. 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا میلّی-دموکراسی ایله بولشویک سوسیال-دموکراسی آراسیندا تردّود ائدن پیشه‌وری اوکتوبر اینیقلابی‌نین دا تاثیری ایله گئت گئده آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین لیدری، میلّی ایدئولوق محمد امین رسول‌زاده‌نین ایدئیالاریندان بیر قدر اوزاقلاشاراق، باشدا نریمان نریمانوف اولماقلا سوسیال-دموکرات‌لارلا امکداش‌لیق ائتمیشدیر. اکرم رحیملی یازیر: " اوّل‌لر م.ا.رسول‌زاده‌نین مقاله‌لرینده‌کی مسلکه کؤکلنن، "آچیق سؤز" قزئتینده یازی‌لارینی چاپ ائتدیرن س.ج.پیشه‌وری سونراکی ایللرده ن.نریمانوفون مؤوقعیینه کئچیر. ایرانین آزادلیق و قورتولوشو اوچون موسکویا، سووئت‌لره اومید باغلاییر". دوغرودان دا، او، باکی‌دا نشر اولونان "آذربایجان جزء لاینفک ایران" (ای‌دپ-نین اورقانی)، "عدالت" ، "انجومن" ، "حقیقت" و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی یازیلاریندا سوسیال-دموکرات ایدئیالارینی تبلیغ ائتمیش، سوسیال-دموکرات یؤنلو "عدالت" و "ایران کومونیست پارتیاسی"نین عوضوو اولموشدور. همین دؤورده پیشه‌وری بیر سوسیال-دموکرات اولاراق اینانیردی کی: "منیم خالقیمین، وطنیمین نیجاتی و سعادتی روسیه اینقیلابچی‌لاری‌نین ایسته‌دیکلری رژیمی‌نین برقرار ائدیلمه‌سینده‌دیر. روسیه‌ده لنین‌ین ایفتیخارلی ظفر بایراغیندان باشقا آیری بیر بایراق دالغالانارسا ایرانین ایستیقلالی و آزادلیغی همیشه تهلوکه قارشیسیندا قالاجاقدیر". قئید ائدک کی، پیشه‌وری 1919-1920-جی ایللرده سوسیال-دموکرات "عدالت"-ین لیدرلریندن بیری اولموش، عئینی زاماندا همین تشکیلاتین "حوریت" آدلی قزئتی‌نین باش رداکتورو وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر. آذربایجان جومهوریتی سووئت روسیه‌سی طرفیندن سوقوطا اوغرادیلدیقدان سونرا (1920، 27 آوریل) "عدالت" آک‌پ-یه بیرلشدیریلمیش، داها سونرا پیشه‌وری باشدا اولماقلا "عدالت"چی‌لردن بؤیوک بیر قیسمی قاجارلاردا باش قالدیرمیش سوسیال-دموکرات یؤنلو جنگلی حرکاتینا قوشولموش، چوخ کئچمه‌دن یئنی یارادیلمیش (1920، 9 ژوئن) گیلان حؤکومتینده مسئول وظیفه توتموشدور. ای‌ک‌پ-نین 1920-جی ایلین ژوئن‌ده رشت‌ده کئچیریلمیش ایلک قورلتاییندا مرکزی کومیته‌یه سئچیلن پیشه‌وری جنگلی حرکاتی اوغورسوزلوغا دوچار اولدوقدان آز سونرا (1921-جی ایلین اوّل‌لری) تهران‌دا "حقیقت" قزئتی‌نین باش رداکتورو کیمی فعالیت گؤسترمیشدیر. او، 1921-1923-جو ایللرده "حقیقت"ده درج اولونموش "ایقتیصادی اسارت" ، "دونیا فهله‌لری‌نین اینقیلابی" ، "ایراندا ایدئولوژی اینقیلاب" ، "سفالت هاردان‌دیر؟" ، "واحید جبهه" ، "پاریس کومموناسی" و دیگر مقالهلرینده "ایران" خالقلارینی اسارتدن قورتارماق یول‌لاریندان بحث ائتمیشدیر. او، بو دؤورده اومید ائدیردی کی، احمد شاه قاجاردان سونرا اونون یئرینی غئیری-قانونی توتان رضا میرپنج دموکراتیک ایصلاحات‌لار آپاراجاق. شوبهه‌سیز، پیشه‌وری‌نین بو اومیدلری اؤزونو دوغرولدا بیلمزدی. قئید ائدک کی، همین دؤورده عئینی اومیدلری م.ا.رسول‌زاده ده بسله‌میشدیر. آنجاق اینگیلیسلرین ماشاسی اولان رضا میرپنجین هاوادارلاری‌نین ماراق‌لاری ایله حرکت ائتدیگی بللی ایدی. رضا میرپنج اؤزونو ایلک دؤورلرده ظاهیراً دموکراتیک گؤسترسه‌ده، اصلینده باشقا چیرکین نیت‌لر گودوردو. پیشه‌وری ده محض همین چیرکین نیتین قوربانی اولاراق 1929-1940-جی ایللرده قصری-قاجار حبسخاناسیندا دوستاق حیاتی یاشاماغا مجبور اولموشدو. او، 1941-1945-جی ایللرده گونئی آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین لیدرلریندن بیری، چوخ کئچمه‌دن ده لیدر صیفتی ایله مئیدانا چیخیب. عئینی زاماندا، او، بو دؤورده تهران‌دا نشر اولونان "آژیر"، تبریزده ایشیق اوزو گؤرن "آذربایجان" قزئت‌لری‌نین اساس یازارلاریندان بیری ایدی. او، 1941-1945-جی ایللرده سوسیال-دموکرات (کومونیست) یؤنلو ایران خالق پارتیاسی‌نین (ای‌خ‌پ) عوضوو اولسا دا، آرتیق داها چوخ میلّی دموکرات مؤوقعیی ایله تانینمیشدیر. ا.رحیملی‌یه گؤره، پیشه‌وری هله، حبسخانادا اولارکن رادیکال "سولچولوق"دان (کومونیزمدن) یان قاچمیش، حبسخانادان چیخدیقدان سونرا "ساغ" و "سول" قووّه‌لر آراسیندا اورتا مووقع توتماغا چالیشمیشدیر. تبریزدن 14-جو مجلیسه میلّت وکیلی سئچیلمه‌سینه باخمایاراق، ایرانچی‌لارین (ایستر تهران حؤکومتی، ایسترسه ده ای‌خ‌پ داخیلینده کی ) ایکی‌باشلی اویونلاری نتیجه‌سینده دپوتات مانداتینی آلا بیلمه‌ین پیشه‌وری، بو حادیثه‌دن سونرا آذربایجانا-تبریزه دؤنموشدور. 1945-جی ایلده آذربایجان دموکراتیک فیرقه‌سینی (آدف) یئنیدن برپا ائدن پیشه‌وری، همین ایلین دسامبرین 12-ده (21 آذر حرکاتی) تبریزده یارانان آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دؤولت باشچیسی، باش ناظیری استاتوسونو داشیمیشدیر. آذربایجان میلّی حؤکومتی دئوریلدیکدن (1946-جی ایل 12 دسامبر) آز بیر مودت سونرا پیشه‌وری قوزئی آذربایجانا گلمگه مجبور اولوب، چوخ کئچمه‌دن ده 1947-جی ایلین ژوئن آییندا گنجه-یئولاخ یولوندا باش وئرن اوتوموبیل قضاسیندان سونرا یئرلشدیریلدیگی یئولاخ خسته‌خاناسیندا موعمّالی شکیلده وفات ائدیب. پیشه‌وری‌نین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لرینده ایستر سوسیال-دموکرات، ایسترسه ده میلّی-دموکرات کیمی اولسون، اساس مسله آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشی و میلّی اؤزونودرک مسلهلری اولموشدور. بیز بونو، اونون هم "زیندان خاطیره‌لری"-ندن، هم ده 1940-1947-جی ایللرده قلمه آلدیغی یوزلرله مقاله‌لریندن گؤروروک. "زیندان خاطیره‌لری"-نده پیشه‌وری یازیردی: "آخی اینسان ایجتیماعی بیر وارلیق‌دیر. او، آغاج، داش و یا کرپیج دئییل. او، دانیشماق، ظارافات ائتمک، دردلشمک، کیتاب اوخوماق، چای ایچمک، پاپیروس چکمک ایسته‌ییر. او، اؤز یولداش‌لاری و تانیش‌لاری ایله اونسیتدن لذت آلماق، فایدالی بیر شخص کیمی جمعیتین ترقیسی یولوندا چالیشماق ایسته‌ییر. او، ایشله‌ییب بالالاری اوچون حیات شراییطی یاراتماق ایسته‌ییر. بوتون بو عادت‌لری بیردن-بیره یاددان چیخاراماق هئچ ده آسان ایش دئییل. هماهنگ، مقصدسیز و یوروجو حیاتا هئچ ده آیلار و ایل‌لرله دؤزمک اولماز". پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، آذربایجان خالقی 20-جی اول‌لریندن باشلایاراق میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یئنی بیر مرحله‌سینی یاشاماقدادیر. او، ذره قدر ده اولسون شوبهه ائتمیردی کی، ستارخانین باشچی‌لیق ائتدیگی مشروطه حرکاتی میلّی آزادلیق یولوندا چوخ موهوم بیر مرحله اولموشدور. 1945-جی ایلین آقوستوندا ستارخانین قبری اوسته تشکیل اولونموش میتینگده‌کی نیطقینده پیشه‌وری دئییردی: " آذربایجانلی حیسّ ائدیردی کی، اونون وطنی، مدنیتی و میلّی شخصیتی واردیر. بونلاری قورویوب ساخلامالی‌دیر. او، آنلاییردی کی، اؤزباشینالیق اوصول-ایداره‌سی، زوراکی‌لیق، قولدورلوق رژیمی همین بؤیوک آرزو قارشیسیندا مانع تشکیل ائتمیشدیر". تبریز باشدا اولماقلا آذربایجاندا ستارخانین باشچی‌لیق ائتدیگی مشروطه حرکاتی زامانی محمد علی شاه قاجارین یانیندا یئر آلمیش گیلان ایالتیندن سیپهدارین، بختیاری‌لردن سردار اسعدین، ائرمنی داشناک‌لاریندان یپریم‌ین و باشقالارینین آز سونرا شاها خیانت ائدهرک "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" آدلی ماسکایا بورونموش فارس‌دیللی "مشروطه‌چی‌لره" قوشولماسی اینگیلس ایدئولوقلاری طرفیندن اؤنجه‌دن پلان‌لاشدیریلمیشدی. ستارخانلا محمد علی شاه قاجارین اینگیلیس‌لر طرفیندن اویونا گتیریله‌رک اوز-اوزه قویولماسینا شوبهه ائتمه‌ین س.ج.پیشه‌وری سونرالار بو مسله ایله باغلی یازیردی: "بو هئچ ده آیدین دئییل کی، یپریم‌ین دسته‌لری ایرانین آزادلیغی و ایستیقلالیتینه سرداری-میلّی‌نین (ستارخانین) موجاهیدلریندن داها چوخ علاقه بسله‌سینلر. یاخود بختیاری خانلاری مرکزی حؤکومتی قووت‌لندیرمکده تبریز و تهران آزادی‌خواه‌لاریندان داها ایره‌لیده اولسونلار. بورادا بیر چوخ اینجه‌لیک‌لر وار. همین اینجه‌لیک‌لر آذربایجان موجاهیدلرینه علاقه بسله‌ین‌لری تاریخچی‌لرین، قزئتچی‌لرین یازیلاری، خوصوصیله کلاسیک تاریخ کیتاب‌لاریندان شوبهه‌لندیریر". قاجارلارداکی بیر چوخ تورک آیدین‌لاری‌نین، دؤولت خادیم‌لری‌نین (حسن تقی‌زاده، ابراهیم حکیمی، احمد کسروی و ب.) "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" ایدئولوژیسینین تاثیری آلتینا دوشمه‌لری ده، سونونجو آذربایجان تورک ایمپراتورلوغونون تنزّولونده موعین رول اوینادی. پیشه‌وری یازیر: "ا.کسروی‌نین عقیده‌سینه گؤره او واخت محمدعلی میرزه باغشاه دستگاهی قوروب آزادی‌خواه لاری آسدیریب-کسدیریلمه‌سینه نایل اولان‌لاردان بیری ده همین حکیم‌الملک (ابراهیم حکیمی) ایله حسن تقی‌زاده و باشقا آذربایجانلی نومایندهلرینین آزادلیغا قارشی لاقئیدلیگی و خاینانه رفتاری اولموشدور. کسروی، تقی‌زاده‌نی او زامان تزار روسیه‌سی سفیری‌نین دیلیندن یالان سؤیله‌مکده ده ایتیهام‌لاندیریر. محمدعلی میرزه‌نین مشروطه‌نی پوزماسینا برائت قازاندیرماغا چالیشیر. کسروی‌نین یازی‌لاریندان حیسّ اولونور کی، تقی‌زاده اینگیلیس سفیرلیگی ایله باغلی اولدوغوندان اونون بیر ایشاره‌سی ایله مجلیسی ترک ائدیب قاچمیش، محمدعلی میرزه ایله آزادی‌خواه‌لارین موقاویمتینی سیندیرماقدا ایشتیراک ائتمیشدیر. حکیمی ایسه تقی‌زاده کیمی حرکت ائدهرک، آزادلیق مئیدانیندا بعضاً اؤزونو اوندان دا موحافیظه‌کار بیر آدام کیمی گؤسترمیشدیر. اونا گؤره مشروطه دؤورونون بللی-باشلی دؤولت آدام‌لاری سیراسینا کئچمگه مووفق اولموشدور". پیشه‌وری دئمک ایسته‌ییردی کی، قاجارلار دؤولتی‌نین سوقوطا اوغراماسیندا و میلّی قووّه‌لرین محوینده آنجاق فارس میلّتچی‌لری دئییل، عئینی زاماندا ساپی اؤزوموزدن اولان بالتالار، یعنی آذربایجانلی کسروی‌لر، تقی‌زاده‌لر، حکیمی‌لر و باشقالاری دا آز رول اوینامامیشلار. مشروطه حرکاتیندا ستارخانا و باغیرخانا، خیابانی حرکاتیندا خیابانی‌یه ان آغیر ضربه ووران‌لار آراسیندا دا، آرتیق ایرانچی‌لیغا خیدمت ائدن تانینمیش آذربایجانلیلار هئچ ده آز اولماییبلار. بو باخیمدان ستارخانین تهرانا (داها چوخ دا تهران‌داکی هموطن‌لرین)، خیابانی‌نین موشاویرلرینه (یعنی اؤز هموطن‌لرینه) اینانماسی اونلارین فاجیعه‌لی سونلوغو ایله بیتمیشدیر (یئری گلمیشکن، پیشه‌وری ده میر جعفر باقروف کیمی کومونیست هموطن‌لرینه اینامی‌نین قوربانی اولموشدو). پیشه‌وری‌یه گؤره، بو گون ده آذربایجان آدینی، اونون موختاریتینی ائشیتمک ایستمه‌ین فارس شووینیست‌لری قدر، ایرانچی‌لیق ایدئولوژیسینه قاپانمیش آذربایجانلیلار دا واردیر. همین آنتی آذربایجانچی‌لار دا بو مسله ده قانونا حؤرمتدن و اونا عمل ائتمکدن بحث ائدیرلر. پیشه‌وری یازیردی: "منیم وطن‌سئور تانیدیغیم شخص‌لردن بیری دئییردی کی، سن نیطق‌لری‌نین بیرینده قانونا احتیرام ائدیب، اونا تابع اولماقدان بحث ائتمیشدین. من بونو اینکار ائتمیرم. قانون مؤحترم‌دیر. قانون‌سوز بیر اؤلکه ده عدالت، امنیت، اینسانیت اولا بیلمز. آما قانون هر ایکی طرفدن مؤحترم توتولمالی‌دیر. فرانسه اینقیلابی‌نین بؤیوک موتفکّیری ژان ژاک روسو اؤزونون مشهور اثرلریندن بیرینده بئله دئییر: "راضی‌لیق ایکی‌طرفلی اولمالی‌دیر. اگر او، بیر طرفدن پوزولسا، ایکینجی طرف اونا تابع اولماغا مجبوری دئییلدیر". روسونون نظرینده قانون‌لار خالق ایله دؤولت آراسیندا قارشی‌لیقلی راضیلاشمادان، قراردان باشقا شئی دئییل. ایندی بیزیم حؤکومتیمیزین (تهران حؤکومتی - ف.ع) باشیندا دوران‌لار مجلیسیمیزین اکثریتینی تشکیل ائدن‌لر اؤزلرینین چیخاردیقلاری و یازدیقلاری قرارلاری پوزوب آیاق آلتینا سالمیشلار. اونا گؤره بیز او قانون‌لاری لغو ائدیلمیش حساب ائتمگه مجبوروق ".
سید جعفر پیشه‌وری یازیردی کی، آذربایجان خالقی قانون‌لارین اساسینی و کؤکونو بؤیوک قوربان‌لار باهاسینا آلمیشدیر: "مرکزی حؤکومتی اؤزلرینین آتا-بابادان قالما ایرثی حساب ائدن خاین‌لر اونو عملده سیلیب، سوپوروب گیزلتمیشلر. بیزیم حاق و ایختیاریمیزی تأمین ائدن ایالت و ویلایت انجومن‌لری حاقدا قانوندان ایل‌لردیر کی، اثر-علامت یوخدور. بیزه قانوندان دانیشان آغادان طلبیمیزه جاواب ایسته‌ییریک. اونلارین بوش‌بوغازلیقدان باشقا بیر ایشلری یوخدور. بیز حقیقتی آچیق-آیدین خالقا چاتدیریریق. بیزیم خالقا موراجیعتمیزده مئیدانا آتدیغیمیز شوعارلارین اساسینی دا قانون تشکیل ائدیر". پیشه‌وری یازیردی کی، خالقین معاریف‌لنمه‌سی چوخ واجیبدیر، چونکی ساوادلی و ساغلام جمعیت هئچ واخت ظولمون، تضییقین آلتیندا یاشاماز. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارلا حئیوان‌لار آراسیندا اولان بؤیوک فرق ده بوندان عیبارتدیر: "اینسان ایجتیماعی بیر وارلیق‌دیر. او، تک اؤز باشینا یاشامیر و اونون مقصدی فقط شخصی حیاتینی تأمین ائتمک دئییل. اینسان جمعیت اوچون یاشاییر. اونا گؤره هر بیر کس ایجتیماعی منافعیی شخصی منافعدن اوستون توتمالی‌دیر. هر کس اؤز باشینی ساخلاماقدان اؤترو یاشاسایدی، اوندا دونیادا بؤیوک سیمالار، فداکار قهرمان‌لار، اؤز جانلارینی وطن و میلّت یولوندا فدا ائدن رشید اینسان‌لار تاپیلمازدی. بو فداکارلیق فقط بیلیک، معاریف، تشکیلات و اخلاق نتیجه‌سینده مومکوندور. بیز گرک جاماعاتین منافعیینی اؤز شخصی منفعت‌لرمیزدن اوستون توتماغا عادت ائدک. یالنیز بو واسیطه ایله خالقیمیزی فلاکتدن خیلاص ائده بیلریک". اونا گؤره، آذربایجان خالقی‌نین اساس منافعیی ده اودور کی، آزادلیق موباریزه‌سیندن بیر آددیم دا اولسون گئری چکیلمه‌مک. او، یازیردی: "آزاد و دموکرات وطنیمیزین شانلی بایراغی آلتیندا خالقیمیز موقدس وظیفه‌سینی- آزادلیق موباریزه‌سینی داوام ائتدیره‌جکدیر. آذربایجان تهران ایله بیر یئرده اسیر هیندیستان اولماقدانسا، اؤزو اوچون آزاد ایرلند اولماغی اوستون توتور. تهران هرزه و سوروشکن گؤزل‌لر کیمی هر گون بیر لوطونون قوجاغینا آتیلا بیلر. آذربایجان ایسه ناموس و و هئیثیتینه علاقه‌منددیر. او بیگانه‌لرین آلچاق نؤکری اولان رضاخان‌لارین بویوندوروغو آلتینا بیر داها گیرمز و گونده بیر لوطویا تسلیم اولماز. بیز هر قیمته اولور-اولسون، دونیا حادیثه‌لری‌نین وئردیگی ایمکاندان ایستیفاده ائدیب، آزادلیغیمیزی تأمین ائده‌جه‌ییک. بوش‌بوغاز و خاین چیزماقاراچی‌لارین جفنگیات‌لاری بیزی توتدوغوموز یولدان گئری قایتارا بیلمز". او، چوخ دوغرو قئید ائدیردی کی، قرینه‌لر بویو مؤوجود اولموش بیر خالقین میلّیتینی 2-3 نفرین خوشونا گلمکدن اؤترو اینکار ائتمک اینسان‌لیغا یاراشماز. او، یازیردی: "باشلادیغیمیز بؤیوک حرکاتین میلّی رنگ و میلّی خاصیتینی دَییشدیرمک ایسته‌ین‌لر خالقیمیزین سیلاحینی الیندن آلماغا چالیشیرلار. بونلارین "آزادلیق ایسته‌ین" ماسکالاری بیزی چاشدیرا بیلمز. آزادلیق ایسته‌ین آدام‌لار بیر میلّتین باشقا بیر میلّت اوزرینده حاکیم اولماق طلبینی ایره‌لی سورمه‌ملی‌دیر. آزادلیق ایسته‌ین اینسان‌لار گرک حاق و عدالتی اینکار ائتمه‌سینلر. حاق و حقیقت ایسه آذربایجانلیلارین میلّی دیل، عادت-عنعنه، میلّی اخلاق، میلّی ایستعداد ایله حساب‌لاماغی طلب ائدیر". قئید ائدک کی، بوتون بونلارلا یاناشی پیشه‌وری آذربایجانین میلّی آزادلیغینی "ایران" دؤولتیندن تامامیله کناردا گؤرموردو. او آچیق شکیلده ایفاده ائدیردی کی، آذربایجانین "ایران"دان هئچ وجهله آیریلماسی‌نین طرفداری دئییلدیر: "آذربایجانی ایراندان آییریب آیری بیر مملکته یاپیشدیرماق سؤزو فقط فیرقه‌میزین دوشمن‌لری طرفیندن اورتایا گتیریلمیشدیر. بیز بو شوعارین یالان و معناسیز اولدوغونو عملده ثوبوت ائدیریک. بیز ایرانین ایستیقلالیت و اراضی بوتؤولوگونه تام طرفداریق". پیشه‌وری اونو دا دئییردی کی، آدف-نین بیر طرفدن خالقین اؤز حوقوقونو وار قووّه‌سی ایله مودافیعه ائتمه‌سی، دیگر طرفدن "ایران"-ین ایستیقلالی و اراضی بوتؤولوگو ایله علاقه‌لی اولماسیندا صمیمی‌دیر: "بیز ایران بایراغینی دا دَییشمیریک. لاکین بیز اؤز میلّی موختاریتیمیزی طلب ائدیریک. میلّی موختاریت میلّی ایستیقلال ایله فرقلی‌دیر". حساب ائدیریک کی، پیشه‌وری‌نین آذربایجاندا فاکتیکی بؤیوک اؤلچوده حاکیمیتی اله آلدیغی حالدا، میلّی موختاریاتدان ایره‌لی گئدیب میلّی ایستیقلال مسله‌سینی اورتایا قویا بیلمه‌مه‌سینده سووئت روسیه‌سی‌نین خیانتکار مووقعیی موهوم رول اوینامیشدیر. بونو، آچیق شکیلده گؤرن پیشه‌وری سووئت روسیه‌سی‌نین لیدری ای.و ا.ستالینه مکتوب یازاراق آذربایجان میلّی حؤکومتینی ضربه آلتیندا قویدوغونا گؤره، رسمی موسکویا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. بونا جاواب اولاراق استالین‌ین 1946-جی ایلین مئی‌ینده پیشه‌وری‌یه گؤندردیگی مکتوبدان دا گؤرمک مومکوندور کی، بولشویک‌لر طرفیندن آذربایجانین میلّی ایستیقلال مسله‌سی‌نین اوستوندن قالین خط چکیلمیشدیر. استالین همین مکتوبوندا آچیق شکیلده یازیردی کی، بیر طرفدن بؤیوک بریتانیا، آبش اونلارین قارشیسیندا مسله قویور کی، نه زامان س‌س‌ری ایراندان، چین‌دن قوشون‌لاری گئری چکرسه، او زامان اونلار دا میصیر، اندونزی، یونان، دانیمارک و باشقا اؤلکه‌لردن اوردولارینی چیخاراجاقلار. دیگر طرفدن ایسه، ایرانین قوام حؤکومتی سووئت روسیه‌سی ایله دیل تاپماغا حاضیردیر و بو دا، رسمی موسکونون ماراقلارینا جاواب وئریر. استالین یازیردی: "بیزه معلوم اولدوغونا گؤره،سیز دئمیشسینیز کی، بیز اوّلجه سیزی گؤیلره قالدیرمیش، سونرا ایسه اوچوروما یووارلامشیق و سیزی روسوای ائتمیشیک. اگر بو دوغرودورسا، اوندا بیزده تعجوب دوغورور. اصلینده ایسه نه باش وئرمیشدیر؟ بیز بورادا هر بیر اینقیلابچی‌یا معلوم اولان عادی اینقیلابی فند تطبیق ائتمیشیک. ایرانداکی شراییط کیمی شراییط کیمی بئله بیر وضعیتده اؤزوموز اوچون حرکاتین معلوم مینیمیم طلبینی الده ائتمگی تأمین ائتمکدن اؤترو حرکاتی ایره‌لی قاچیرماق، مینیموم طلب‌لردن ایره‌لی گئتمک و حؤکومت اوچون تهلوکه یاراتماق، حؤکومت طرفیندن ائدیل‌جک گوذشت‌لر اوچون ایمکان یاراتماق لازیم‌دیر. داها ایره‌لی قاچمادان، سیز ایرانین ایندیکی وضعیتینده حاضیردا قوام حؤکومتی‌نین گئتمگه وادار اولدوغو طلب‌لره نایل اولماق ایمکانینا مالیک اولا بیلمزدینیز. اینقیلابی حرکات‌لارین قانونو بئله دیر". بونونلا دا، اصلینده استالین آچیق-آشکار شکیلده آذربایجان میلّی حؤکومتینی سووئت روسیه‌سی‌نین ماراق‌لاری نامینه ضربه آلتیندا قویدوغونو اعتیراف ائتمیش اولوردو. بونو، چوخ یاخشی درک ائدن پیشه‌وری ده، آرتیق تهران حؤکومتی ایله موعین بیر راضی‌لیغا گلمک مجبوریتینده قالمیش اولوردو. اونا گؤره ده، سؤزوگئدن مکتوبدان سونرا اونون یازیلاریندا، چیخیشلاریندا "ایران ایستیقلالیتی" ، "ایرانین بوتؤولوگو" ، "ایرانلی" آنلاییشلاری تئز-تئز وورغولانیردی: "آذربایجان هر نه ایسته‌میش اولسا، ایران داخیلینده قالماق شرطی ایله ایسته‌ییر. خولاصه، بیز هر دیل ایله دانیشمیش اولساق، هر بیر هدفه دوغرو گئتسک ده ایرانلی اولماق، ایران حودودوندا قالماق ایسته‌ییریک. بیزیم مرکزی حؤکومتله آنلاشمامیز مؤحکم‌لندیکجه خاریجی دوشمن‌لرین تشویش و ایضطیرابی شیدّت‌له‌نیر". بونا سبب او ایدی کی، ایرانچی تهران حؤکومتی آذربایجان میلّی حؤکومتینه هده-قورخونو آرتیرارکن یالنیز اولدن آرخالاندیغی هاوادارلاری اینگیلیس و آبش-آ دئییل، آرتیق سووئت روسیه‌سینه ده آرخالانیردی. پیشه‌وری اوچون اگر آبش و بؤیوک بریتانیانین ایچ اوزو موحاریبه ایللرینده مئیدانا چیخمیشدیرسا، سووئت روسیه‌سی‌نین اصیل سیماسینی میلّی حؤکومت قورولدوقدان آز سونرا "کشف" ائتدی. چوخ گومان کی، سووئت روسیه‌سی‌نین اصیل سیماسی‌نین دا اورتایا چیخماسی ایله پیشه‌وری ده "ایران ایستیقلالیتی" ، ایرانلی تعصوب‌کش‌لیگی بیر آز آرتدی و او، غرب دؤولت‌لرینی، خوصوصیله ده آبش-این تنقیدی فونوندا بونو اورتایا قویدو: "بیز شرقلی‌لر آمریکا و اونون مدنیتینی بو موحاریبه باشلانانا قدر لازیمینجا تانییا بیلمه‌میشدیک. اونلارین چاغیریلمامیش "قوناق‌لار"-دان عیبارت حربی شخص‌لری‌نین پایتاختدا گؤستردیگی یاراماز حرکت‌لری و مالیه ایداره‌لریمزیده اونلارین مالیه موتخصیص‌لری‌نین چیرکین و آلچاق عمل‌لری خالیص مادّی گلیر و روح‌سوز مدنیت‌لری‌نین ایچ اوزونو آچیب بیزه گؤستردی. آمریکا دین خادیم‌لری‌نین یاریم عصر چکدیکلری زحمت و آپاردیقلاری تبلیغاتی ایران خالقی‌نین نظرینده صیفیر درجه‌سینه ائندیرمیش اولدو. شرقلی‌لر، معنویاتا داها آرتیق اهمیت وئردیکلری اوچون آمریکالی‌لارین مادّیات، خوصوصاً نفت دعاوالارینی گؤردوکده اونلاردان تامام اوز دؤندرمگه مجبور اولورلار… اؤزوموز اؤز اؤلکه‌میزی مین ایل‌لرله ایداره ائتمیشیک و بوندان سونرا دا ائده‌جه‌ییک هئچ بیر خاریجی قووّه بیزی بو قانونی حاقدان محروم ائده بیلمز". آرتیق بو او آنلاما گلیردی کی، پیشه‌وری سووئت روسیه‌سی‌نین خیانتیندن، یا دا اونلارین طلب‌لریندن سونرا تهران حؤکومتی ایله موعین بیر راضی‌لیغا گلمه‌لی ایدی. پیشه‌وری اونو دا یاخشی آنلاییردی کی، تهران حؤکومتی ایله ایسته‌نیلن آنلاشمانین آخیری یوخدور. آنجاق بوتون حاللاردا، بلکه ده بیر اومید ایشیغی اولاراق پیشه‌وری‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی میلّی حؤکومتله "ایران"-ین باش ناظیری قوام‌السلطنه حؤکومتی آراسیندا 15 مادّه‌لیک بیر موقاویله باغلاندی (13 ژوئن 1946-جی ایل). همین 15 مادّه‌لیک موقاویله‌دن آچیق-آشکار شکیلده گؤرونوردو کی، تهران حؤکومتی آذربایجان اوزرینده آغالیغینی تام برپا ائدیر، خوصوصیله ده، میلّی حؤکومتین لغوی ایله میلّی موختاریتدن اوزاقلاشاراق داها چوخ مدنی موختاریته عایید وعدلر وئریلیردی. هر حالدا والی‌نین تهران حؤکومتی طرفیندن گؤندریلمه‌سی، میلّی مجلیسین ایالت انجومنی اولاراق قبول ائدیلمه‌سی اونا ایشاره ایدی کی، تهران حؤکومتی میلّی موختاریتی تامامیله قبول ائتمیر، ساده‌جه اولاراق آنا دیلی‌نین تدریسی، میلّی بیلیم‌یوردونون ساخلانیلماسی، تورپاق‌لارین کندلی‌لر آراسیندا بؤلونمه‌سی، یئنی سئچکی قانونون یارادیلماسی (آذربایجاندا دؤولت مأمورلارینین خالق طرفیندن سئچیلمه‌سی)، قادین‌لارا سئچیب سئچیلمک حوقوقونون وئریلمه‌سی، ایالت انجومنین قالماسی کیمی وعدلرله واخت قازانیردی. پیشه‌وری ایلک واخت‌لار اومید ائدیردی، یا دا سووئت روسیه‌سی‌نین ایستگی اوزره بئله حرکت ائدیردی کی، قوام‌السلطنه باشدا اولماقلا تهران حؤکومتی آذربایجان خالقینا وئردیگی وعدلری یئرینه یئتیره‌جکدیر. آنجاق چوخ کئچمه‌دن بونا اینامی‌نین آزالدیغینی دئین پیشه‌وری دئییردی کی، اونلار آتالاری‌نین بوراخدیقلاری یانلیش‌لیغی تکرارلامایاجاقلار: "آذربایجانلی شیرین سؤزلر چوخ ائشیتمیشدیر و اونلاردان آجی تجروبه‌لر داها چوخ آلمیشدیر. قوی مورتجع‌لر و آزادلیق دوشمن‌لری آچیق صورتده اؤز تکلیف‌لرینی دوشونوب آنلاسینلار کی، بو قارا او قارادان دئییل. آذربایجان فقط اؤز آزادلیغینی تأمین ائتمک سایه‌سینده ایرانین ایستیقلال و ایران جاماعاتی‌نین آزادلیغی‌نین ضامینی اولا بیلر. آتالاریمیز مشروطه‌نی آلیب، موستبیدلرین الینه تاپشیردیلار، یا ایمکان وئردیلر موستبیدلر مشروطه‌نی اونلارین ال‌لریندن آلسینلار. بیز بو آجی تجروبه‌دن عیبرت درسی آلمیشیق. آزادلیغی تأمین ائتمک، جوربجور رنگلر و نؤوع‌بنؤوع نیقاب‌لار آلتیندا قاباغا چیخان مورتجع‌لرین بورنونو ازمک اوچون اساسلی بیر سنگر ووجودا گتیریب کسکین بیر سیلاح تهیه ائتمگه مووفق اولموشوق. او دا قانلی و یورولماز موباریزه مئیدانیندا بؤیویوب گوندن-گونه یوکسلمکده اولان فیرقه‌میزدن عیبارتدیر".
قوام باشدا اولماقلا فارس‌باشلی رژیمین وعدلرینی گئرچکلشدیرمه‌یه‌جگینی داها دریندن آنلایان سید جعفر پیشه‌وری آچیق شکیلده یازیردی کی، "اگر تهران حؤکومتی آلدیقلاریمیزی قانونی شکله سالماسا، نهضتیمیز (حرکاتیمیز) داوام ائده‌جک". باشقا سؤزله، میلّی حؤکومت آذربایجانین داخیلی موختاریتی، میلّیت و دیلی مسله‌سینده بیر آددیم اولسون گئری چکیلمه‌یه‌جک.
میلّی حؤکومت آدیندان سووئت روسیه‌سی‌نین رهبرلیگینه عونوان‌لادیغی سون موراجیعتده پیشه‌وری اعتیراف ائدیردی کی، رسمی موسکونون ایستگی اوزره تهران حؤکومتینه بیر چوخ گوذشت‌لره گئتمیشدیر. او، یازیردی: "بیزیم بؤیوک گوذشت‌لریمیزی بوتون دونیا بیلدیگی کیمی سیز داها گؤزل بیلیرسیز. بیز بو سازیش یولوندا میلّی حؤکومتیمیزی لغو ائتدیک، میلّی مجلیسیمیزی ایالت انجومنینه دؤندردیک، فدایی دسته‌لرینی نیگهبان تشکیلاتینا تبدیل ائتدیک، میلّی قوشونوموزون ایختیارینی و فرمانده‌لیگینی اونلارین الینه تاپشیرماغا حاضیرلاندیق. بوتون عاییداتیمیزی اونلارین خزینه‌سینه، یعنی میلّی بانکا وئرمگه باشلادیق. بونلارین هامیسی اوندان اؤترو ایدی کی، اونلارین الینه دستاویز وئرمه‌میش اولاق. قوام ایسه بیزیم گوذشت‌لریمیزی گؤردوکده هر گون طلباتینی آرتیریب، حاضیردا ایشی او یئره گتیریب چیخاردیب کی، ایسته‌ییر ناگهانی بیر حمله‌ده آزادلیغیمیزی بیردفعه‌لیک خاتیمه وئرسین. او، نفت مسله‌سینی قاباغا چکمیشدیر کی، قیزیل اوردونون ایراندان چیخماسینی تأمین ائتسین و آذربایجان میلّی نهضتینی اورتادان آپارسین".
بئله بیر آغیر شراییطده آذربایجان خالقی و اونا رهبرلیک ائدن آدف رهبرلری‌نین سووئت روسیه‌سیندن ایکی اساس ایستک‌لری وار ایدی: 1) سووئت روسیه‌سی آذربایجانی آز دا اولسا سیلاحلا تأمین ائتسین، 2) ایراندا بؤیوک بیر حرکات باشلادیلاراق ایرتیجاعچی قووّهلره قارشی دؤیوشوب، تهران‌لا علاقه‌نی بیردفعه‌لیک کسیب میلّی حؤکومتی برپا ائتمک. آنجاق بونون عوضینده سووئت روسیه‌سی‌نین تبریزده‌کی کونسول‌لوغو میلّی حؤکومت رهبرلیگینه آذربایجانا هوجوم ائدن "ایران" حربی قووّه‌‌لرینه قارشی سیلاحلی موقاویمت گؤسترمه‌مگی، اونلارا قارشی مؤعتدیل مؤوقع توتماغی مصلحت گؤرور. باشقا سؤزله، میلّی حؤکومتین میر جعفر باقروف واسیطه‌سیله سووئت روسیه‌سینه ائتدیگی بوتون یاردیم موراجیعت‌لری جاواب‌سیز قالیر. بونونلا دا، 21 آذر حرکاتی 1946-جی ایلین دسامبرین 12-ده اینگیلیس و آبش-ین بیرباشا حربی یاردیم‌لاری ایله ده "ایران" حربی قووّه‌‌لری طرفیندن محو ائدیلیر، آذربایجان میلّی حؤکومتی سوقوطا اوغرادیلیر.
سوسیال-فلسفی گؤروش‌لری
پیشه‌وری‌نین سوسیال فلسفه‌یه عایید گؤروش‌لرینده حاکیمیت، موختاریت، صینفی موباریزه، فدرالیزم، میلّت، دیل و دیگر مسله‌لر موهوم یئر توتموشدور. اونون فیکرینجه، موعاصیر دونیادا حاکیمیتین ایداره اولونماسیندا فدرالیزم و موختاریت داها چوخ آکتوال‌لیق کسب ائتمکده‌دیر. او، یازیردی: "پوچ فیکیر و چوروک ایدیعادیر کی، دئییرلر: محلّی ایختیارات و فداراسیون اوصولو مرکزیتی کؤلگه‌ده قویا بیلر. بونون عکسینه اولاراق تجروبه ثوبوت ائتمیشدیر کی، قبیله‌لر، میلّت‌لر و مرکزدن خاریجده یاشایان اهالی‌نین نه قدر موستقیل و سربست صورتده دؤولت ایشلرینه موداخیله و ایشتیراک‌لاری تأمین ائدیلرسه، او نیسبتده اونلارین وطنله علاقه‌لری و محبت‌لری آرتیق و مؤحکم اولا بیلر. بو مولاحیظه و فیکیر اساسیندا مشروطه‌خواه‌لیق جریانینی عمله گتیرن‌لر و ایرانین قانون اساسینی یازان‌لار ایالت و ویلایت انجومن‌لرینی ایره‌لی چکیب چالیشمیشلار کی، بو واسیطه ایله عوموم ایران خالقینی اؤلکه‌نین موقدّراتینی تعیین ائتمکده شریک ائتسینلر، ایالت و ویلایت‌لرین خوصوصی احتیاج‌لارینی اونلارین اهالیسی واسیطه‌سیله آرادان گؤتورمگه چالیشسینلار".
پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، ایران داخیلینده ده ان چوخ آوتونومیا حاق ائدن آذربایجان خالقی‌دیر. او، یازیردی: "بیز آذربایجانین خوصوصیتیندن بحث ائدیریک و دئییریک کی، بو گئنیش تورپاقدا 4 میلیون یاریم آذربایجانلی یاشاییر و بو جاماعاتین دیل، عادت-عنعنه‌سی جهتدن ایرانین باشقا ایالت‌لری ایله بؤیوک فرقی واردیر. اگر بیز ایسته‌ییریک کی، بو خالق اؤز معاریف ایشلرینده و اؤز تورپاغی‌نین آبادلیغیندا ایشتیراک ائتسین، هرگیز بو مرکزیتین علئیهینه اولماییب، بلکه اونون قووت‌لنمه‌سینه چالیشمیش اولوروق. بعضی دار دوشونجه‌لی آدام‌لار خیال ائدیرلر کی، زور ایله، چوماق، ایتی خنجر گوجو ایله بیر خالقین دیلینی، خوصوصیتینی، عنعنه‌سینی اورتادان قالدیرماق مومکوندور. بو خام خیال ایله اونلار سعی ائدیرلر اینسان‌لاری زورلا مجبور ائتسینلر کی، حتّی آذربایجانین اوجقار کندلرینده بئله اؤز آنا دیلیندن باشقا بیر دیل بیلمه‌ین کندچی‌لر اوچون فارس دیلینده دانیشسینلار. بونلار تصوور ائدیرلر کی، ایران خالقینی آلداتماق اوچون یاراتدیقلاری میلّی وحدت سؤزو فقط لیباس‌لاری و دیل‌لری صونعی صورتده بیرلشدیرمک واسیطه‌سیله مومکون اولاجاقدیر. بونلار بیلمیرلر کی، دیلین کؤکو آنالارین سینه‌سیندن و خالقین عنعنه‌سیندن، اونلارین اوجاق‌لاری باشیندان قالخیر. ایندی نه قدر آنالار دیری و اوجاق‌لار یانماقدادیر، بیر خالقین دیلینی، ادب و میلّی عنعنه‌سینی عوض ائتمک مومکون اولان ایشلردن دئییل".
او دوغرو حساب ائدیردی کی، میلّی بیرلیگه نایل اولماق اوچون خالقین هامیسی اؤز خوصوصیتینی و داخیلی آزادلیغینی ساخلاماقلا اینکیشاف ائدیب، بیر-بیرینه برابر اولمالی‌دیر. آنجاق آذربایجان خالقی ایرانپرست پهلویلرین الی ایله هر جور آزادلیق و ایختیاردان محروم ائدیلمیش، آنا دیلینده تحصیل آلماق قاداغان اولونموش، ضیالی‌لارین سسی بوغولموشدور. ایرانچی‌لار آذربایجان خالقی‌نین شخصیتینی، دیلینی، عنعنه‌لرینی، میلّی کیملیگینی هر آن آلچالتماق و تحقیر ائتمکله مشغولدورلار. او، یازیردی: "بو خالق دئییر کی، بیز ایسته‌ییریک کی، ایرانین ایستیقلالیتینی و بوتؤولوگونو حیفظ ائتمکله برابر اؤز داخیلی ایشلریمیزی ایداره ائتمکده موختار و آزاد اولاق، اؤز ائویمیزی اؤز مئییل و ایراده‌میزله ایداره ائدک و میلّی محلّی احتیاج‌لاریمیزی اؤز گوجوموزله آرادان قالدیراق. آذربایجان دئییر: تهران بیزیم دردلریمیزه یئتیشمیر و بیزیم احتیاج‌لاریمیزی نظره آلیب چاره ائتمکده عاجیزدیر. بیزیم معاریفیمیزین ترقّیسی‌نین قارشیسینی آلیر، بیزیم آنا دیلیمیزی تحقیر ائدیب، باشقا وطنداش‌لاریمیز کیمی یاشاماغا یول وئرمیر. بونونلا بئله، بیز اورادان علاقه‌میزی کسمک ایدیعاسیندا دئییلیک. اؤلکه‌میزین تامام و عوموم عدالتلی قانونلارینا ایطاعت ائده‌جه‌ییک. مجلیسئ-شورایئ-میلّی‌ده و مرکزی حؤکومتده ایشتیراک ائتمه‌لی‌ییک. فارس دیلینی دؤولت دیلی اولماق شرطی ایله میلّی مکتب‌‌لریمیزده اؤز دیلیمیز ایله برابر تدریس ائتمگه ایمکان وئره‌جه‌ییک، آما بونلارین هامیسی ایله برابر اؤزوموز اوچون بو حاقا قابیلیک کی، گرک اؤز ائویمیزین صاحیبی و ایختیاری اؤزوموز اولوب، اونو اؤز سلیقه‌میزله ایداره ائتمک ایمکانینا مالیک اولاق".
پیشه‌وری "ایالت انجومنی" مقاله‌سینده ده آچیق شکیلده ایفاده ائدیردی کی، ایالت انجومنی، یعنی میلّی موختاریت آذربایجانلیلارین قانونی حاقی‌دیر، بو خالق اونو قانی باهاسینا و قوربان‌لار وئرمکله الده ائتمیشدیر: "بو گونه قدر موستبیدلر، مشروطه حؤکومتینی اؤز ال‌لرینده آلت ائدن‌لر و آزادلیق دوشمن‌لری بو حاقیمیزی الیمیزدن آلماغا مووفق اولموشلار. ایندی دونیا دَییشیب. دموکراتیک و آزادلیق جبهه‌سی اولان غالیب چیخیب، ایرتیجاع و ایستیبداد قووّه‌سی محو اولماغا محکوم ائدیلیب. اونا گؤره ده بیز فورصتدن ایستیفاده ائدیب حاقیمیزی اؤز گوجوموزله اله آلمالی‌ییق. تهران آرتیق اؤز ظالیمانه ایراده‌سینی بیزه زورلا قبول ائتدیرمگه قادیر دئییل. بیزیم یولوموز آیدین و آشکاردیر. آزادلیغی آلیب اونو عملی تشکیلات واسیطه‌سیله الده ساخلامالی‌ییق". او حساب ائدیردی کی، آذربایجان ایالت انجومنی تک آذربایجان مسله‌سی دئییل، بوتون آزادلیق مسله‌سی‌نین حلی دئمکدیر.
پیشه‌وری‌یه گؤره، "آذربایجان ایالت انجومنی" (آذربایجان میلّی جمعیتی) مشروطه تاریخینده اورتایا چیخاراق اؤز سؤزونو دئمیش، ساده‌جه پهلوی‌لر دؤونمینده بونا سون وئریلمیشدیر کی، آذربایجانلیلار یئنیدن میلّی حاقلارینی گئری آلماق نیتینده‌دیر. او، یازیردی: " بورادا معلوم بیر حقیقتی سیزه چاتدیرماق ایسته‌ییرم. بو، معلوم‌دور دئییرلر: "حاقی آلماسان، اونو سنه وئرمزلر" . منیم عقید‌ه‌مه گؤره، بو کامیل بیر شوعار دئییلدیر. من ایسه دئییرم "حاقی آلماق بلکه آسان بیر ایشدیر، لاکین اونو ساخلاماق اساس شرط‌دیر" . اگر بیزیم قهرمان مشروطه‌خواه‌لاریمیز بو نؤقطه‌یه دیقت آییرسایدیلار، ایندی آذربایجان، بلکه ده بوتون ایران دونیانین ان آزاد، ان دموکراتیک مملکت‌لریندن بیری اولاردی. ایندی دوچار اولدوغوموز یوخسول‌لوق، فلاکت، آجلیق و سفالت قاباغیمیزا چیخمازدی. آذربایجان خالقی قیرخ ایل بوندان اول تشکیل ائتدیگی ایالت انجومنی واسیطه‌سیله اؤزونون سیاسی لیاقت و ایستعدادینی ثوبوت ائتمیشدیر".
او یازیردی کی، بو گونه قدر اؤلکه‌نین فدراتیو و یا موختار ایالت‌لردن تشکیل ائدیلمه‌سی مسله‌سینی ایلک دفعه آدف اورتایا آتمامیشدیر. ساده‌جه، آدف-نین ایالت و ویلایت انجومنی مسله‌سینی قطعی و ایصرارلی شکیلده ایفاده ائتمه‌سی، اوسته‌لیک بوتون "ایران"دا بؤیوک آزادلیق مسله‌سینی قویماسی بیر چوخلارینی راحات‌سیز ائتمیشدیر. چونکی ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین اورتادان قالدیرلماسی نتیجه‌سینده "ایران" خالقلاری مشروطه و آزادلیق‌لاردان محروم اولموش، بئش-اوچ خاین بوتون مملکتین موقدّراتینی ال‌لرینه کئچیرمگه نایل اولموشلار. اونون فیکرینجه، روشوتخورلوق، سوء-ایستیفاده‌لر، خالقین مالینا، جانینا، ناموسونا تجاووز ائتمه‌لر- بوتون بونلار هامیسی میلّی حؤکومتین، محلّی موختاریاتین اورتادان قالدیریلماسیندان سونرا باش وئرمیشدیر. او، یازیردی: "بیز دئییریک: "قیرخ ایلدیر صدر‌الأشراف‌لار، داورلر و مجلیسده اوتوران خاین‌لر خالقین حاقینی تاپدالامیشلار. بو گون آذربایجان خالقی اؤز حاقینی آلماغا قرار آلمیشدیر. بیز اونو صدرالأشرافدان ده طلب ائتمیریک. چونکی اونون حؤکومتی غئیری-قانونی حؤکومت‌دیر. او، همیشه آزادلیق علئیهینه موباریزه ائتمیشدیر. بیز اؤز خالقیمیزین کؤمگیله حاقیمیزی آلماغا چالیشیریق و چوخ گؤزل بیلیریک کی، موستبیدلر خالقین حاقینی بو ساده‌لیکله وئرمزلر".
او یازیردی: "میلّی موختاریت آذربایجان میلّتی‌نین طلب‌لری‌نین یئرینه یئتیریلمه‌سی اوچون ضمانت‌دیر. بو اوندان اؤترودور کی، آذربایجان میلّتی‌نین دموکراتیک حرکاتی مرکزی حؤکومتین حیله و آلدادیجی سیاستی نتیجه‌سینده مشروطه اینقیلابی و خیابانی‌نین قیامی کیمی آرادان آپاریلماسین".
بئله‌لیکله، بیز دئیه بیلریک کی، پیشه‌وری موختاریات و فدرال ایداره‌ائتمه سیستمینده داها چوخ ماراقلی اولوب، اونو بوتون یؤنلری ایله ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر.
سید جعفر پیشه‌وری‌نین سوسیال-فلسفی گؤروش‌لرینده قروپلا (پارتیایلا) خالقین، فردله لیدرین بیرلیگی موهوم یئر توتور. او، یازیردی: "بیز بیری ایدیک: "من و جاماعات" . بیر سؤز دانیشیب، بیر فیکیر ائدیردیک. اونا گؤره من خالقین اوزونده بؤیوک راضی‌لیق موشاهیده ائتمکله اونون بیزه اورکدن ایناندیغینی و اینام اوزرینده بیزیم مووفقیتیمیزین یوزده-یوز تصدیق ائدیله بیله‌جگینی یقین ائتدیم. خالقی سئومک و اعتیمادی‌نین سوسلو اولماغینی بیرینجی دفعه اولاراق بو ایجلاسدا درک ائتدیم. او گونه‌دک اگر سیاسی موباریزه و فیرقه‌وی بیر ایش ایله مشغول اولماغی اؤزومه وظیفه بیلیردیمسه، اوندان سونرا خالق دوست‌لوغو، خالق عاییله‌سی‌نین مسئولیتلی بیر عوضوو کیمی آغیر وظیفه داشیدیغیمی حیسّ ائتدیم. اونا گؤره خالق سؤزو، خالق ایشی، خالق سعادتی منیم اوچون یوکسک و عالی بیر هدف شکلینده اؤزونو گؤستردی. او گوندن اعتیباراً شوعارلار، مرامنامه‌لر، ایجلاس‌لار و کونگره‌لرده چیخاریلان قرارلارین دوغرولوغو اوچون همین خالق سعادتینی بیر واحید، بیر اؤلچو اولاراق تعقیب ائدهرک تکلیف‌لری بو اساس اوستونده قوروب دوزلتمگه چالیشدیم. بو اؤلچو اوزرینده گؤردوگوموز ایشلرده، همیشه یوزده-یوز مووفقیتیمیزین تأمین اولوندوغو عمل ده منه آیدین اولدو. بیر سؤزله، او گوندن اعتیباراً گوجوموز، هدفیمیز و ضعیف‌لیگیمیزین خالقدا اولدوغونو تام معناسی ایله درک ائتدیم. بو حقیقتی نظرده توتمایان زامان یولدان آزیر و خالقدان اوزاقلاشماقلا، ایشلریمیزین قالدیغینی حیسّ ائتمگه باشلادیم".
اونا گؤره، خالقلا پارتیا، خالقلا لیدر آراسینداکی موناسیبت‌لر همیشه شفاف اولمالی‌دیر. اؤزل‌لیکله ده، خالق آراسینداکی طبقهلری خوصوصی مولکیت و سایر مسله‌لره گؤره اوز-اوزه قویماق دوغرو دئییلدیر. بو باخیمدان او، دفعه‌لرله بیلدیریردی کی، آدف صینفی موباریزه اوغروندا چالیشمیر: "فیرقه‌میز میلّی بیر فیرقه اولدوغو اوچون صینیف و طبقه نظرده توتولماییب. عومومی جاماعاتی اؤز بایراغی آلتینا چاغیریر". ساده‌جه، میلّی حرکاتدان کیملرسه سوء-ایستیفاده ائدیب زحمتکش طبقه‌نی ازمک ایسته‌یه‌جکسه، او زامان بئله‌لرینه قارشی آدف-نین رفتاری چوخ سرت اولاجاقدیر. عئینی زاماندا، ال‌لرینه فورصت، قودرت دوشرسه، آذربایجانی ترک ائدیب تهران‌دا و یا آیری شهرلرده آذربایجانین گوندن-گونه گئنیشلنن آزادلیق حرکاتینا دوشمن اولان خاین‌لرین املاکینی موصادیره ائدیب، احتیاجی اولانلارین ایختیارینا وئریلمه‌سینی تأمین ائده‌جکلر. پیشه‌وری یازیردی: "خالقین الی‌نین زحمتی ایله توپلانمیش ثروت اونون آزادلیغی علئیهینه صرف ائدیله بیلمز و بونا یول وئرمک خیانت‌دیر. فیرقه‌میزین بو شوعارینی مولکیت علئیهینه یازیب تفسیر ائدن‌لرین آلچاق و فیتنه‌کار اولدوغو معلوم‌دور. آقرار مسله‌ده تورپاق ایصلاحاتی کئچیرمک اوچون بوتون موترقّی دؤولت‌لرین پروقرامیندا اولدوغو حالدا، تورپاق‌سیز و آزتورپاقلی کندلینی حیمایه ائتمگیمیزی بیزه گوناه حساب ائتمک اولماز".
او یازیردی کی، توده پارتیاسی اطرافیندا سول حرکاتین قاباغینی آلماقلا میلّی شوعارین داها تئز یازیلماسینا چالیشیبلار. بورادا دا اساس مقصد، "سول حرکات"دان اساساً اوزاق دوران کندلی‌لری و خیردا مالیک‌لری آدف-یه جلب ائتمک اولموشدور: "بو واسیطه ایله بیز سول‌لوق و عاوام فیریلداقچی‌لیق ضربه‌سیله فیرقه‌نی الینده آلت ائدن آدام‌لارین قارشیسینی آلیب، عئینی زاماندا خالقین فیرقه‌یه حوسن-رغبت گؤسترمه‌سینی تأمین ائتمیش اولدوق. بو دوزگون سیاستین نتیجه‌سی ایدی کی، جاماعاتین عومومی طبقه‌سی، حتّی روحانیلر، اورتاباب کندلی‌لر و خیردا مالیک‌لر ده بیزیم شوعاریمیزی قبول ائتدیلر" .
"سول حرکات"دان، باشقا سؤزله کومونیزمدن بیر قدر اوزاقلاشیب داها چوخ مرکزچی، یعنی دموکرات مووقع توتماسینی پیشه‌وری بئله ایضاح ائدیردی کی، کومونیست‌لرین خوصوصی مولکیتین لغوی و دیگر پرینسیپیال طلب‌لری وار ایدی، همین دؤورده بونو حیاتا کئچیرمک مومکون دئییلدی. او، یازیردی: "حقیقتده بیزیم فیرقه‌میز کومونیست فیرقه‌سی دئییلدی. بیز آذربایجاندا اولان شراییط داخیلینده خوصوصی مولکیتی لغو ائده بیلمزدیک. حیزبی-توده‌نین بؤیوک سهوینی تکرار ائتمک بیزه یارامازدی. بیز ائله‌یه بیلمزدیک کی، میلّی بیر فیرقه اولدوغوموز حالدا بیرینجی آددیمدا صینفی موباریزه‌نی آلوولاندیراق. بیزیم هدفیمیز آذربایجاندا میلّی و دموکراتیک بیر رژیم یاراتماق و دره‌بیگ‌لیک رژیمی‌نین کؤکونو قازیب آرادان قالدیرماق و خالقی موعاصیر، موترقّی یولا چکمکدن عیبارت ایدی. اونا گؤره کومونیست و یا سوسیالیست آدینی اوستوموزه قویا بیلمزدیک".
او، داها سونرا یازیردی: "تورپاق بؤلگوسو و مولکیتی لغو ائتمک مسله‌سی آذربایجانین و ایرانین او گونکو شراییطینده مومکون اولان ایش دئییلدی. بوندان اؤترو خالق، خوصوصاً کندلی‌لر هله‌کی لاییقینجه حاضیرلانمامیشدی. دوغرودور، آذربایجاندا تورپاغین ان موهوم حیصه‌سی مولکدارلارین ایختیاریندادیر. بونونلا بئله یوز مینلرله خیردا مالیک و آز تورپاقلی کندلی‌لری ده ناراحات ائتمک اولمازدی. یئگانه یاشاییش واسیطه‌سی اولان تورپاقدان اونلاری محروم ائتمگه یول وئریلمه‌ملی ایدی. بونا گؤره بیز مرامنامه‌میزده، خوصوصی مولکیتی لغو ائتمه‌ییب اونو ساخلاماغی قئید ائتمیشدیک".
آنجاق پیشه‌وری بوندان آز سونرا کئچیریلن بیرینجی کندلی کونفرانسینداکی (1846، آوریل) نیطقینده دئییردی کی، تورپاغی کندلی‌لره پولسوز وئریبلر، چونکی میلّی آزادلیغین اساس ضامینی کندلی‌لردیرلر: "اگر کندلی اولماسایدی، بیز اونو الده ائده بیلمزدیک. کندلی‌لر بو حؤکومتی یاراتدیقلاری اوچون اونون آرخاسیندا دورورلار". پیشه‌وری داها سونرا دئییردی کی، آذربایجانین بیرینجی و حقیقی آغاسی کندلی‌لر اولدوغو اوچون تورپاق بؤلگوسو، یئر بؤلگوسو زامانی هامپا ایله تورپاق‌سیز کندلی آراسیندا ناراضی‌لیق اولماسین. باشقا سؤزله، کندلی‌لرله هامپالار یئر بؤلگوسونو قارداشجاسینا حلّ ائدیب، بو اؤلکه‌نین آزادلیغینی دا بیر یئرده قورومالی‌دیرلار.
پیشه‌وری دین مسله‌سینه ده احتیاطلا یاناشمیش، هر واخت میلّی حؤکومتله روحانیلر آراسینداکی تارازلیغی قورویوب ساخلاماغا چالیشمیشدیر. او، یازییردی کی، دین مسله‌سینده آپاریلان دوغرو تاکتیکین نتیجه‌سینده روحانیلر میلّی حرکاتین غالیب گلمه‌سی اوچون چالیشیبلار، ان آزی دوعالار ائدیبلر: "او واخت من ائشیدیردیم، فیرقه‌یه منسوب اولمایان آدام‌لار خالقین میلّی نهضتینه طرفدارلیق ائدیردیلر. مسجیدلرده، مینبرلرده میلّی نهضتیمیزین ایره‌لی‌له‌ییشی اوچون دوعا ائدیردیلر. خالق حیسّ ائتمیشدیر کی، بیز اونون مذهبی حیسّیاتینا موخالیف دئییلیک. آما بو تعزیه نه قدر عاغیللی اولسا، او قدر عظمتی و تاثیری آرتیق اولار. بیز چالیشاجاغیق خالق دوشمن‌لری عزادارلیقدان اؤز سیاسی مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمه‌سینلر. مورتجع‌لر بو عزادارلیق‌لاردان دا سوء-ایستیفاده ائتمک ایسته‌ییرلر".
او، داها سونرا یازیردی: "آذربایجان روحانیلری بونو یاخشی بیلیرلر کی، رضا خان ایشه باشلایاندا خالقی آلداتماق اوچون اول اؤزو دسته باشینا دوشوردو، سونرا ایسه مسجیدلری باغلاتدیریردی، دیندار عولمالاری تحقیر ائتدیریردی. روحانیلر بونو یاخشی بیلیرلر کی، دیکتاتورلوق اونلارین خئیرینه دئییل، دیکتاتورلار اوّل خالقی آلداتماق اوچون اوّل اؤزلرینی مذهبه باغلی قلمه وئریب، سونرا مذهبین علئیهینه ایشله‌ییرلر. بونو گؤزوموز گؤروب". پیشه‌وری گومان ائدیردی کی، روحانیلر ده خالقی یاخشی یولا هیدایت ائتمک اوچون آزادلیغین لازیم اولدوغونو درک ائدیرلر. چونکی آزادلیق اولسا، اونلارا خالقی حاق یولا دعوت ائتمگه ایمکان یارانیر. اونون فیکرینجه، بو باخیمدان روحانیلری اله آلماق ایسته‌ین تهران حؤکومتی‌نین فیریلداغینی اونلار آنلامالی و بو اویونا گئتمه‌ملی‌دیرلر: "ایندی تهران‌داکی مورتجع‌لر بو مسله‌دن ایستیفاده ائتمگه چالیشیرلار، آما اونلار بو یولدان ایستیفاده ائده‌بیلمه‌یه‌جکلر. من فیکیر ائدیرم کی، بیزیم روحانی‌لریمیز فؤوق‌العاده متین و یاخشی آدام‌لاردیر. تجروبه گؤستریب کی، اونلار خالقیمیزین نهضتی‌نین علئیهینه اولمامیشلار. بونا گؤره فیرقه‌میز اونلارا آرتیق درجه احتیرام و عیزّت قایل‌دیر. بیزیم خالقیمیز آییق، دوزگون و ایمانلی بیر خالق اولدوغو اوچون مورتجع‌لرین الینده آلت اولمایاجاق. روحانی‌لریمیزه گلدیکده اونلار ایرتیجاعدان اوزاق آدام‌لاردیر".
پیشه‌وری‌نین یارادیجیلیغیندا سوسیال فلسفه ایله باغلی اولان دیل و میلّیت مسله‌سی ده خوصوصی یئر توتموشدور. اونون فیکرینجه، آنا دیلی‌نین کؤکو خالقیمیزن قانیندا و اورگینده‌دیر. او، یازیردی: "بیز اونو (آنا دیلینی) آنا سودو ایله امیب، وطنیمیزین روحو اوخشایان هاواسی ایله تنفّوس ائتمیشیک. اونو تحقیر ائدن‌لر، اونو بیزه زورلا قبول ائتدیریلدیگینی و صونعی اولدوغونو گؤسترمک ایسته‌ین‌لر بیزیم حقیقی دوشمن‌لریمیزدیر. چوخ خاین و اجنبی عونصورلر قرینه‌لر ایله بو گؤزل دیلی اورتادان گؤتورمگه چالیشمیشلار. اونون ترققیسینه و یاشاماسینا مانع اولماق قصدی ایله خوصوصاً ان غدار آزادلیق دوشمنی اولان رضا شاه دؤولتی وار قووّه‌‌سینی صرف ائتمیشدیر". او، داها سونرا یازیر: "آذربایجان دیلی صونعی بیر دئییل. اونون بؤیوک خالقی و گئنیش جاماعات قووّه‌سی کیمی آرخاسی وار. دیلیمیز خالقین یاراتدیغی داستان‌لار، ضربی-مثل‌لر، حکایه و ناغیل‌لار واسیطه‌سیله دونیانین ان بؤیوک دیل‌لری ایله رقابت ائده بیلر، شاعیرلریمیز، ادیب‌لریمیز بو دیل واسیطه‌سیله اؤز حیس‌لرینی، هونر و صنعت‌لرینی مئیدانا گتیریب خالقین نظرینی جلب ائده بیلرلر. بیزیم وظیفه‌میز اونو گئنیشلندیرمک، اونو موعاصیر حالا سالماق، اونون گؤزل‌لیک‌لرینی، اینجه‌لیک‌لرینی، حیسّ و دَیرلرینی توز-تورپاق آراسیندان چیخاریب، تمیز و عالی بیر ظرف ایچریسینده خالقا تقدیم ائتمکدن عیبارتدیر".
پیشه‌وری‌یه گؤره، آذربایجان دیلی او قدر قووّتلی، صرف-نحو قایدالاری او قدر مؤحکم و طبیعی‌دیر کی، حتّی اونون ایچینه داخیل ائدیلمیش فارس و عرب کلمه‌لری چیخاریلسا بئله، اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازیب شرح ائتمک مومکوندور. لاکین بیز خالقین ایستعدادینی نظرده توتوب بو ایشی تله‌سیک گؤرمگه احتیاج حیسّ ائتمیریک. عقیده‌میزه گؤره یازی گرک خالقین دانیشدیغی و آنلادیغی بیر شیوه‌ده وئریلسین. مقصدیمیز ادبی موسابیقه دئییل، خالقی باشا سالماق، اونا حقیقتی آیدین بیر صورتده گؤسترمکدیر. بو جهتدن بیز خالق طرفیندن قبول ائدیلیب ایشله‌دیلن عرب و فارس کلمه‌لری‌نین مووقّتی اولسا بئله ساخلاماق لوزومونو اینکار ائتمیریک. لاکین اونلاری اؤز دیلیمیزین قایدالارینا طبیق ائدیب، اونون آهنگینه اویغون بیر حالا گتیرمه‌لی‌ییک".
سید جعفرحساب ائدیردی کی، دونیادا ائله بیر دیل تاپیلماز کی، او تامامیله موستقیل اولسون و قونشو دیل‌لرین تاثیرینه دوشمه‌سین: "بیزیم آذربایجان دیلی ده آذربایجانین تاریخی و جوغرافی مووقعیینه گؤره اجنبی دیل‌لرین تاثیریندن کناردا قالمامیشدیر. ایستر-ایسته‌مز بیر چوخ یاد کلمه‌لر خالقیمیزین آغزینا دوشموش و زامان-زامان اونلار میلّی‌لشمیشدیر. بیز دیلین تکامولونو نظرده توتوب او کلمه‌لردن ایستیفاده ائتمگی لازیم بیلیریک. لاکین بوندان سوء-ایستیفاده ائدیب دیل و یازینی غلیظ‌لشدیرمگه و معناسی آنلاشیلماز کلمه‌لری ایشلتمگه چالیشان‌لارا جیدی موخالیفت ائتمه‌لی‌ییک".
میلّی دیلین اهمیتی ایله باغلی باشقا بیر مقاله‌سینده سید جعفر پیشه‌وری چوخ دوغرو قئید ائدیردی کی، اؤلومه حاضیر اولمایان، قوربان وئرمه‌ین بیر میلّت یاشایا بیلمز، اونا یاشاماق حاقی وئریلمیر و بو یولدا اساس مسله دیل پروبلمی‌دیر: "خالقی موباریزه‌یه جلب ائتمک یولوندا دیل مسله‌سی ده اولدوقجا اؤنملی تاثیر بوراخان مسله‌دیر. یاری‌فارس و یاری‌آذربایجانجا یازماغا باشلادیغیمیز "آذربایجان" قزئتی چوخ تئز بیر زاماندا فارسجادان خیلاص اولوب، یالنیز آذربایجانجا نشری خالقین حؤرمت و محبتینی تئز بیر زاماندا اؤزونه جلب ائتدی. خالقین بیرباشا آنا دیلینی ایشلتمگه باشلاماسی فؤوق‌العاده ماراق کسب ائتمیش اولدو. مثلا، 12 شهریور بیاننامه‌سینده شوعارلاریمیز مئیدانا چیخان گوندن خالقین محبتینی قازاندی. میثلی گؤرولمه‌میش و کیمسه‌نین عاغلینا گلمه‌ین بیر مسله‌ده تلقرافین آذربایجان دیلینده یازیلماسی ایدی".
او، دفعه‌لرله قئید ائدیردی کی، میلّی دیل مسله‌سی آذربایجانلیلار اوچون چوخ موهوم و اساس‌دیر. او، یازیردی: "معلوم‌دور کی، اهالیمیز قرینه‌لردن بری اؤز آنا دیلی ایله دانیشمیش و دانیشماقدادیر. بو دیله قارشی قابا، هئچ بیر دلیل و ثوبوتا سؤیکنمه‌ین، حقیقت‌لری دانماغا چالیشان‌لارین ال‌لرینده قانع ائدیجی هئچ بیر شئی یوخدور. آلتی، یئددی یاشیندا تزه دیل آچمیش بیر اوشاغا یابانچی بیر دیلی زورلا قبول ائتدیرمک جینایت‌دیر. تعلیم-تربیه ایله مشغول اولانلارین اکثریتی آذربایجانلیلارین عصبی‌لیگینی بوندا گؤرورلر. آنا دیلینده یازیب اوخوماغی قاداغان ائتمک معاریف‌لنمه‌نین قاباغینی آلماق، اونون تکامولونه مانع اولماقدیر. بئش میلیوندان چوخ کند و شهرلرده یاشایان‌لاریمیز بیر طرفه قالسین، حتّی محلّی مکتب‌‌لرده تحصیل آلان‌لاریمیز بئله عؤمورلری‌نین آخیرینا قدر فارس دیلینی دوزگون تلفّوظ ائتمکده چتینلیک چکیرلر".
پیشه‌وری خاطیرلادیردی کی، پهلوی‌لر حاکیمیته گلیب (1925) آذربایجانی پارچالاماق سیاستی یوروتمزدن اوّل، آذربایجاندا آنا دیلینده مکتب‌‌لر، تئاترلار وار ایدی و میلّی دیل اینکیشاف ائدیردی. آنجاق تورک دیلی‌نین قاداغان اولماسی سیاستی ایله آذربایجاندا وضعیت دییشمگه باشلادی. پیشه‌وری دئییردی کی، بو گون اونلارین اساس طلب‌لریندن بیری ده قاجارلار دؤورونده اولدوغو کیمی، آنا دیلینده تدریسین یئنیدن برپا ائدیلمه‌سی‌دیر.
اونون فیکرینجه، زورلا، "میلّی وحدت" آدی آلتیندا بیر خالقین دیلینی دَییشمک، یعنی آنا دیلیندن محروم ائدیب باشقا بیر دیله، او جومله‌دن فارس دیلینه باغلاماق مومکون دئییلدی. پیشه‌وری یازیردی: "بونلار بیلمیرلر کی، دیلین ریشه‌سی آنالارین سینه‌سیندن و خالقین آداب و روسومو اولان اوجاق‌لار باشیندان قالخیر. نه قدر آنالار دیلی و اوجاق‌لاری یانماقدادیر، بیر خالقین دیلینی و آداب-روسومونو عوض ائتمک مومکون اولان ایش دئییلدیر. میلّی بیرلیک او واخت مویسّر اولار کی، خالقین هامیسی اؤز خوصوصیتینی و داخیلی آزادلیغینی ساخلاماقلا ترقّی ائدیب، بیر-بیریله برابر اولا بیلسین. آذربایجان خالقی مرکزین چوروموش و چیرکین سیاستچی‌لری‌نین سیاستی سایه‌سینده اؤزونون ایستعداد و قابیلیتینه باخمایاراق، هر جور آزادلیق و ایختیاراتدان محروم ائدیلمیشدیر. اونون اوغول‌لاری‌نین اؤز آنا دیلینده تحصیل آلماق ایمکان‌لاری اولمامیشدیر".
پیشه‌وری‌نین ایمضالادیغی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین (1946-جی ایل 6 ژانویه) دیل حاقیندا قراری ایله آنا دیلینده تحصیل آلماق مسله‌سی کؤکوندن حلّ اولونموشدور. همین قرارین ایلک مادّه‌سینده یازیلمیشدیر: "بو گوندن اعتیباراً آذربایجاندا آذربایجان (تورکجه‌سی) دیلی رسمی دؤولت دیلی حساب اولونور. دؤولتین قرارلاری و رسمی اعلان‌لار، همچنین خالق قوشون‌لاری حیصه‌لرینه وئریلن امرلر و قانون لاییحه‌لری موطلق آذربایجان دیلینده یازیلمالی‌دیر". عئینی زاماندا، بو قراردا گؤستریلیردی کی، بوتون ایداره‌لر اؤز ایشلرینی آذربایجان تورکجه‌سینده یازماغا مجبوردورلار، بو دیلده یازیلمایان سندلر رسمی سند حساب اولونمایاجاق. بونونلا یاناشی، آذربایجاندا یاشایان باشقا میلّت‌لرین نوماینده‌لری اؤز ایشلرینی آنا دیل‌لرینده آپارماغا حاقلی اولسالار دا، لاکین اؤز رسمی اعلان و یازیلاریندا آذربایجان دیلینی ایشلتمگه مجبوردورلار. عئینی شکیلده، آذربایجاندا یاشایان آزلیق‌لار خوصوصی میلّی مکتب‌‌لرینده کی تحصیلی اؤز آنا دیل‌لرینده اولدوغو حالدا، آذربایجان دیلی‌نین تدریسی ده مجبوری‌دیر.
پیشه‌وری یازیردی کی، میلّی حؤکومت دؤورونده اونلارین دیل مسله‌سی باره‌سینده شوعارلاری اولدوقجا عملی و ساده ایدی: "فیرقه آذربایجان دیلی‌نین رسمی صورتده قبول ائدیلمه‌سی طلبینی سورمکله ایفتیخار کسب ائده بیلمیشدی. دیلیمیز یئنی بیر دیل دئییلدیر. اونون قدیم کئچمیشی اولدوغونو کیمسه اینکار ائده بیلمز. بو دیلدن دده-قورقود حکایه‌لریندن باشلایاراق، زمانه‌میزه‌دک یازیلیب، اینتیشار وئریلن قییمتلی اثرلر او دیلین گئنیش و مدنی بیر دیل اولوب قرینه‌لر بویو داوام ائتمه‌سینی ایثبات ائتمیشدیر. خالق ایسه نئچه قرینه فارس ایستیلاسینا معروض قالدیغی حالدا، اؤز دیلینی حیفظ ائدیب اونا اورکدن باغلی اولدغونو گؤسترمیشدیلر". پیشه‌وری آذربایجان خالقی‌نین قدیم بیر دیل اولماسینی یازماقدا نه قدر حاقلی اولسا دا، آنجاق خالقین عصرلربویو فارس ایستیلاسینا معروض قالدیغینی یازماقدا اساساً حاق‌سیز ایدی. چونکی آذربایجان تورکجه‌سی یالنیز هخامنیشی‌لر و ساسانی‌لر دؤورونده موعین قدر سیخینتی‌لار یاشامیش، آنجاق اوندان اوّلکی و سونراکی دؤورلرده جیدی پروبلم‌لر اوزلشمه‌میشدیر. یالنیز ایرانچی پهلویلرین غئیری-قانونی حاکیمیته گلیشیندن سونرا تورک دیلی بلکه ده، تاریخده بنزری اولمایان بیر پروبلم‌له اوز-اوزه قالمیشدیر کی، بو دا، فارس‌لارین مین‌ایل‌لیک حاکیمیت‌سیزلیکدن ایره‌لی گلن شووینیست‌لیگی‌نین، باربارلیغی‌نین تظاهورو ایدی. بونو، پیشه‌وری‌نین آشاغیداکی فیکیرلری ده تصدیق ائدیر: "فارس‌لار آذربایجان دیلینی اینکار ائتمکله، بیزیم میلّیتیمیزی ده ردّ ائدیردیلر. اونلارین ایچریسینده ائله حیاسیز آدام‌لار وار ایدی کی، آذربایجانلیلارین دانیشدیقلاری دیلی فارس دیلی‌نین بیر شؤعبه‌سی اولدوغونو دئمکدن بئله چکینمیرلر. آذربایجاندا فارس دیلی دؤولت دیلی اولدوغوندان، فقط قودرت حسابینا مکتب‌‌لرده تدریس ائدیلیر، زورلا ایداره‌لرده ایشله‌نیردی. حقیقتده آذربایجانلیلار او دیلده تحصیل آلدیقدان سونرا بئله دوروست تلفّوظ ائده بیلمزلر. خالقین اکثرینی تشکیل ائدن زحمتکش کوتله ایسه اؤز آنا دیلیندن غئیری، مثلا، فارس دیلی ایله اؤز فیکیرلرینی سؤیله‌مگه قادیر دئییلدی. آذربایجانلیلار همیشه اؤز آنا دیل‌لرینه نیسبت چوخ تعصوب‌کش اولوب، او دیلی تحقیر ائدن‌لره قارشی بسله‌دیکلری نیفرتی گیزله‌ده بیلمز و بو حیسّی گیزلتمک ده ایسته‌مزلر".
اونون فیکرینجه، دیل و میلّیت مسله‌سی آذربایجان خالقی‌نین اؤلوم-دیریم مسله‌سی‌دیر. بو دیلی فارس دیلی‌نین بیر شؤعبه‌سی حساب ائدن‌لر ایسه حقیقتی دانماق یولونو توتوبلار. او، یازیردی: " بو دیلی دانماق حقیقتی دانماق کیمی‌دیر. بیزیم ایچیمیزده ائله آدام‌لار وار کی، اؤزو فارس دیلینی بیلمه‌دیگی حالدا، دئییر منیم دیلیم فارس دیلی‌دیر. من دئمیرم کی، فارس دیلی پیسدیر، دئییرم منیم دیلیم آذربایجان دیلی‌دیر. اؤز دیلینی دانان آذربایجانلی خاین دئییل، ندیر؟".
پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، آذربایجان خالقی‌نین دیلینی فارس دیلینه، میلّی کیملیگینی فارس کیملیگینه باغلاماق کؤکوندن یانلیش‌دیر. خوصوصیله ده، فارس میلّتچی‌لری‌نین ایدیعا ائتمه‌سی کی، آذربایجانلیلار موغول‌لارین دؤورونده دیل‌لرینی دییشیبلر، بونون هئچ بیر جیدی اساسی یوخدور. او، یازیردی کی، کسروی کیملری نه قدر اؤز دیل‌لرینی و کیملیک‌لرینی دانیب فارس‌منشألی "آذری دیلی" ، "آذری" کیملیگینه آلدانسالار دا، آذربایجان خالقی هئچ واخت فارس دیلینی و فارس کیملیگینی قبول ائتمه‌میشدیر. اونا گؤره، آذربایجان موتفکّیرلری‌نین (نظامی، خاقانی و ب.) فارس دیلینده اثرلر یازاماسی دا اونلار فارس اولماسینا دلالت ائده بیلمز، چونکی عرب، فرانسه، اینگیلیس اولمادیقلاری حالدا بو دیلده یازیب یارادان باشقا خالقلارین موتفکّیرلری کیفایت قدردیر. او، یازیردی: " آذربایجانلیلارین فارس اولمادیقلاری دا تاریخده ایثبات ائدیلمیش بیر حادیثه‌دیر. آذربایجان خالقی ایسه نئچه مین ایللیک ایستیلا و اسارته باخمایاراق، هر واخت اؤزونون خوصوصیتینی الدن وئرمه‌ییب...".
بورادا تأسوف دوغوران حال اودور کی، پیشه‌وری ده ان آزی مین ایللیک تورک دؤولت‌لری‌نین وارلیغینی بیر کنارا قویوب، 19-جو عصرده اورتایا آتیلان "ایرانچی‌لیق/آریاچی‌لیق " ایدئیاسی‌نین تاثیری آلتیندا آذربایجان خالقی‌نین دایما "ایران" ایمپرتورلوغونون اسارتی آلتیندا اولدوغونو یازیر. یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی‌نین ماهیتینی تام درک ائده بیلمه‌ین پیشه‌وری"2500 ایللیک ایران شاهلیغی" اویدورماسی‌نین تاثیری آلتیندا آذربایجان خالقینی، آذربایجانی دا بو "شاهلیغ"-ین اسارتی آلتیندا گؤرموشدور. بئله آنلاشیلیر کی، ف.ابراهیمی کیمی پیشه‌وری ده میدیانین سوقوطوندان 1945-جی ایله قدرکی دؤورو "ایران شاهلیغی" دؤورو حساب ائدیر و آذربایجانی دا اونون ترکیبینده ایستیلا، اسارت آلتینددا گؤرور: "بو خالقین منشأیی و بابالاری‌نین (غئیرتلی میدیالی‌لارین) بؤیوک بیر دؤولت تشکیل ائدیب، اوزون ایل‌لرجه موستقیل سیاسی حیات سوردوکلرینی ده ایره‌لی‌چکمه‌لی‌ییک. صفوی سولطان‌لاری‌نین آذربایجان اوغول‌لاریندان تشکیل ائتدیگی قیزیلباش اوردوسونون بوگونکو ایرانین تشکیلینده گؤردوکلری بؤیوک ایشلر و گؤستردیکلری بؤیوک قهرمان‌لیقدان دا بحث ائتمگه گئنیش واختیمیز یوخدور". گؤرونور، محض اویدورما "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی‌نین تاثیری آلتیندا پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، صفوی‌‌لر دؤولتی‌نین قوروجولاری آذربایجانلیلار-قیزیلباشلی‌لار اولسالار دا، اونلار دا "ایران شاهلیغ"ینا عاییددیرلر. او، یازیردی: "اگر ایندی ایران حؤکومتی وارسا، اونو ایجاد ائیله‌ین آذربایجانین قیزیلباش اوردوسو اولموشدور. بو اؤلکه‌نی، بئش-آلتی شئیخ آذربایجان کندلی‌لری‌نین زورو ایله یاراتمیشدیر". بونو، نظرده توتاراق او، تئز-تئز وورغولاییردی کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار واسیطه‌سیله تأسیس اولونموشدور.
آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق سید جعفر پیشه‌وری اساساً حساب ائدیردی کی، 2500 ایللیک دؤورده آذربایجان "ایران"ین ایستیلاسی، اسارتی آلتیندا اولموشدور. اوسته‌لیک ده، بو 2500 ایلیک "ایران شاهلیغی" ایستیلاسی، اسارتی دؤورونه باخمایاراق آذربایجان خالقی هئچ بیر منطیق اولمادان گویا "ایرانچیلیغی" ، "ایرانلی‌لیغی" قبول ائتدیگی حالدا، ساده‌جه، فارس دیلینی و فارس کیملیگینی اؤزوندن اوزاق توتور.
شوبهه‌سیز، بیرینجیسی، 2500 ایللیک "ایران شاهلیغی"نین اؤزو باشدان-آیاغا اویدورما ایدی و اونون بؤیوک بیر دؤورو "توران/تورک خاقانلیغی" ایله باغلی‌دیر. ایکینجیسی، آذربایجان خالقی ایستر فارس ایمپراتورلوقلاری (هخامنیشی‌لر، ساسانی‌لر)، ایسترسه ده تورک ایمپراتورلوقلاری (میدیا، هونلار، پارتیا، غزنوی‌لر، سلجوقلار، اوغوزلار، چینگیزخان‌لار، تئیمورلار، صفوی‌‌لر، افشارلار، قاجارلار و ب.) دؤورونده اساساً تورکلوکله باغلی اولموشلار. همین تورک دؤولت‌لری‌نین (میدیا، پارتیا، سلجوقلار، صفوی‌‌لر و ب.) چوخونو آذربایجان تورکلری یاراتدیقلاری حالدا، ایندی اونو "ایران شاهلیغی" آدینا باغلاییب، سونرا دا دئمک کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار طرفیندن یارادیلیب، آنجاق بیز اؤز یاراتدیغیمیز دؤولت‌لرین اسارتی آلتیندا اولموشوق، بونون هئچ بیر منطیقی ایضاحی اولا بیلمز.
بورادا بیزیم میلّی کیملیگیمیزی، میلّی دیلیمیزی، میلّی دؤولتچی‌لیک عنعنه‌لریمیزی، میلّی مدنیتیمیزی "قوْردی دویونو"نه سالان ان آزی سون ایکی عصرده آپاریلان اویدورما "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی‌دیر. خوصوصیله ده، اینگیلیسلرین (قیسماً ده یهودی‌لرین) باشینی چکدیگی "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی ائله بیر فورمادا اورتایا آتیلمیش و تبلیغ ائدیلمیشدیر کی، بورادا فارس کیملیگی، فارس دیلی، فارس مدنیتی، فارس دؤولتچی‌لیگی شیشیردیله‌رک تورک کیملیگی، تورک دیلی، تورک مدنیتی، تورک دؤولتچی‌لیگینی کؤلگه‌ده قویموشدور. بونونلا دا، دوننه قدر (1925) بو اؤلکه‌نین، بو جوغرافیانین حاکیمی و یئرلی اهالیسی اولان تورک خالقی فارس خالقی‌نین قارشیسیندا خوصوصیله ده، میلّی شوعور باخیمیندان مغلوب دوروما گتیریلمیشدیر. اوسته‌لیک، بو بؤلگه‌ده، جوغرافیادا تورک کیملیگی‌نین، تورک دیلی‌نین، تورک مدنیتی‌نین، تورک دؤولتچی‌لیگی‌نین ساختالاشدیریلماسی و اونوتدورولماسی فونوندا، ان بؤیوک ضربه بؤیوک توران/تورک دؤولت‌لری‌نین دایما مرکزی اولموش آذربایجانا، آذربایجان تورکلرینه وورولموشدور. بو مسله‌ده آکتیو رول اوینایان بؤیوک بریتانیا و روسیه‌نین تورکلری، خوصوصیله ده آذربایجان تورک‌لرینی سیرادان چیخاریب (آذربایجان تورک مرکزلی حاکیمیتی چؤکدورمک یولو ایله)، اونون یئرینه فارس‌لاری حاکیمیته گتیرمکده (ایران فارس مرکزلی حاکیمیتی تأسیس ائتمکله) اساس مقصدلری ایندی "ایران" آدلانان اؤلکه‌نی نظارتی آلتیندا ساخلاماق، دونیا آغالیق‌لارینی گوجلندیرمک اولموشدور.
بو، بیر گئرچک‌لیک دیر کی، بؤیوک بریتانیا و روسیه ایمپرتورلوق‌لری‌نین ان آزی سون ایکی عصرده بو بؤلگه‌ده اوینادیقلاری اویون‌لارین ان بؤیوک قوربانی دا آذربایجان تورکلری اولموش، بو خالق یالنیز حرب مئیدان‌لاریندا دئییل، میلّی شوعور باخیمیندان دا بؤیوک یارالار آلمیشدیر. هر حالدا سون دؤورلرده آذربایجان خالقی‌نین ضیالی‌لاری‌نین میلّی تفکّورلرینده یارانمیش یاریمچیق‌لیق‌لار اونلارین دونیاگؤروش‌لرینه، ایجتیماعی-سیاسی فعالیت‌لرینه، فلسفی-دینی دونیاگؤروش‌لرینه ده جیدی شکیلده تاثیر گؤسترمیشدیر. بیزجه، 20-جی عصرده یاشاییب یاراتمیش رسول‌زاده‌نین، حسین‌زاده‌نین، آغااوغلونون، نریمانوفون، خیابانی‌نین، پیشه‌وری‌نین و باشقا آیدین‌لاریمیزین دونیاگؤروش‌لرینده اورتایا چیخان چاتیشمازلیقلار عومومیلیکده، آذربایجان تورک تفکّورونده یارانمیش یاریمچیق‌لیق‌لارلا باغلی‌دیر.
بو باخیمدان پیشه‌وری‌نین میلّیت مسله‌سینده فارسلا هئچ بیر علاقه‌سی اولمایان "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجانلی" ، "آذربایجان دیلی" آنلاییش‌لارینی مودافیعه ائتمکله یاناشی، یانلیش اولاراق عومومی حساب ائتدیگی "ایرانلی" کیملیگینی، "ایران دؤولت"چی‌لیگینی ده قبول ائتمه‌سی، بحث ائتدیگیمیز آذربایجان تورک تفکّورونده اوتایا چیخمیش ناقیض‌لیک‌لرله باغلی‌دیر. اؤزو ده، بورادا دیقت یئتیرسک گؤرریک کی، بعضی موتفکّیرلریمیز کیمی پیشه‌وری ده، "ایرانلی" کیملیگینی، "ایران مدنیتینی" فارس کیملیگی، فارس مدنیتی، فارس دیلی کیمی آشاغی-یوخاری قبول ائتدیگی حالدا، آنجاق "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجانلی" ، "آذربایجان دیلی" آنلاییش‌لارینی‌نین سینونیمی اولاراق تورک میلّتی، تورک دیلی، تورک مدنیتی مفهوم‌لارینا موراجیعت ائتمیر. اوسته‌لیک، " آذربایجانلی‌‌لیغ"ین، "آذربایجان دیلی"نین فارس دیلی، فارس کیملیگی ایله هئچ بیر باغلی‌لیغی‌نین اولمادیغینی ایره‌لی سورسه ده، آنجاق عومومیلیکده "ایرانلی" کیملیگی‌نین ایچینده قبول ائدیر. باشقا سؤزله، او، بیر طرفدن دفعه‌لرله خاطیرلاتسا دا کی، آذربایجانلی اؤزونو "ایرانلی" آدلاندیردیغی حالدا، هئچ واخت فارس آدلاندیرماز، آنجاق بیزجه، آذربایجانلی‌‌‌نین، آذربایجان تورکونون "ایرانلی" اولماقلا راضیلاشماسی هئچ ده فارس آدلاندیرماقدان آز تهلوکه‌لی دئییلدی.
بو باخیمدان، آراشدیردیغیمیز دؤورله و همین دؤورون موتفکّیرلری‌نین، او جومله‌دن ده پیشه‌وری‌نین دونیاگؤروشونده کی ضیدیت‌لری آنلاماق اوچون بورادا اساس دیقت ائده‌جگیمیز مسله‌لردن بیری ده اونلارین بیر طرفدن آذربایجان تورکو اولاراق "ایران"ین اراضی بوتؤولوگونو، "ایران" دؤولتچی‌لیگی‌نین تهلوکه‌سیزلیگینی دوشونمه‌سی، دیگر طرفدن بونو ائدرکن ده "ایرانلی" اولماق مسله‌سی‌دیر. بیرینجیسی، "ایران" آدی آلتیندا جوغرافیانین، دؤولتین بوتؤولوگو "ایرانلی" اولماقلا سسلشسه ده، بو، پهلویلرین حاکیمیتیندن سونرا (1925) و "ایران" آدی‌نین رسمی‌لشمه‌سی ایله باغلی‌دیر (1935). هر حالدا، 1925-جی ایله قدر (ن آزی سون مین ایل‌لیکده) بو اؤلکه‌نی بوتؤولشدورن ده، اونون تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائدن ده تورک دؤولتلری اولموشدور. یعنی "ایرانلی" اولماق و "ایران" دؤولتی اولماق یئنی دؤورون محصولو اولدوغو حالدا، تورکون شوعورونداکی دؤولتچی‌لیک، اراضی بوتؤولوگو مسله‌سی دایم اولموشدور. اونا گؤره ده، یئنی دؤورده تورکلرین اکثریتی اسکی دؤولتچی‌لیک شوعورو باخیمیندان "ایران" و "ایرانلی" آنلاییش‌لارینی منیمسه‌مکده چتینلیک چکمه‌دیکلری حالدا، ساده‌جه اولاراق بو "ایرانچیلیغی"-ن ماهیتیندن ایره‌لی گلن فارس‌لیغی، آریانچی‌لیغی اصلا قبول ائتمه‌میشلر. حالبوکی فارس میلّتچی‌لری اوچون تورکلرین "ایران" ، "ایرانلی" آنلاییش‌لارینی قبول ائتمه‌یین اؤزو، آریانچی‌لیق آنلامیندا فارس دیلینه و فارس کیملیگینه آسسیمیله اولونماق اوچون جیدی ایدئولوژی بیر آددیم ایدی. باشقا سؤزله، تورکلر "ایران" ، "ایرانلی" آنلاییشلارینا دؤولتچی‌لیک و اراضی بوتؤولوگو چرچیوه‌سینده یاناشدیقلاری حالدا (بونون اصل ماهیتینی درک ائدیب، یا دا ائتمه‌مه‌لریندن آسیلی اولمایاراق)، فارس‌لار اوچون بو، تورکلرین آریانچی‌لیغی (فارس دیلینه، فارس کیملیگینه، فارس مدنیتینه) قبول ائتدیریب، فارس‌لاشدیرماق یولوندا لازیم ایدی.
بیزجه، مسله‌نین اصل ماهیتینی چیلپاقلیغی ایله درک ائتمه‌ین، "ایرانلی‌لیغی فارس‌لیغا قاریشدیران جاهیل‌لر "له راضیلاشمایان پیشه‌وری ده، بو آنلامدا "ایرانلی" کیملیگینه یاد باخمیر، داها چوخ فارس دیلی، فارس کیملیگی اوزریندن فارس‌لاشدیرمانین آپاریلماسی‌نین علئیهینه چیخیردی. اونا گؤره ده، تئز-تئز خاطیرلادیردی کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار واسیطه‌سیله تأسیس اولونموشدور و آذربایجان خالقی عومومیتده، ایرانلی اولسا دا، خوصوصیتده آذربایجانلی‌‌دیر. حالبوکی آذربایجان خالقی اوچون اساس تهلوکه محض "عومومیتده ایرانلی" کیمی قالماغا داوام ائتمه‌سی، تورک دؤولت‌لرینی "ایران دؤولتچی‌لیگی" آدی آلتیندا، اؤزو ده "ایرانلی" کیمی قبول ائتمه‌سی ایدی.
بئله لیکله، بیزجه، پیشه‌وری‌نین دوشونجه‌لرینده، سیاسی فعالیتینده خئیلی درجه‌ده سوسیال-دموکراسی (خوصوصیله ده مارکسیزم-لنینیزم) ایدئیاسی‌نین، همین ایدئیانین آپاریجی قووّه‌سی اولان سووئت روسیه‌سی‌نین جیدی تاثیری اولموشدور. موعین معنادا او، سیاسی فعالیتده و دونیاگؤروش مسله‌لرینده ن.نریمانوفون، خیابانی‌نین یولونو تکرار ائتمیشدیر. هر حالدا پیشه‌وری ده، خیابانی و نریمانوف کیمی، سوسیال-دموکرات ایدئیاسینا، او جومله‌دن همین ایدئیانین آپاریجی قووّه‌سی حساب ائتدیگی سووئت روسیه‌سینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. آنجاق بو اومیدلر اؤزونو دوغرولتمایاندا داها چوخ میلّی-دموکرات مووقعیینه یاخینلاشسا دا، تامامیله اوندان قوپا دا بیلمه‌ییب (ن.نریمانوفلا خیابانی ده عئینی عاقیبتی یاشاییب). یعنی ایناندیغی اساس مسله او اولوب کی، آذربایجان، آذربایجان خالقی تاریخاً "ایران شاهلیغی"نین ایستیلاسی آلتیندا اولموش، حاضیرکی دؤورده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین (کومینترین) و سووئت روسیه‌سی‌نین یاردیمی ایله تامامیله اولماسا دا، ان آزی موختار فورمادا میلّی آزادلیق‌لارینا قوووشا بیلرلر. بیزجه، سووئت ایدئولوقلاری پیشه‌ورینی ده ایناندیریبلار کی، آذربایجان خالقی اوچون میلّی ایستیقلالا قوووشماق شراییطی یئتیشمه‌دیگی اوچون، اؤنجه، میلّی موختاریتی الده ائتمک واجیبدیر. میلّی ایستیقلال شراییطی یئتیشنه قدر ده، آذربایجان و آذربایجان خالقی "ایران ایستیقلالیتی" و "ایرانلی" کیملیگیندن ایمتیناع ائتمه‌ملی ایدی.
اوسته‌لیک، او دا، سووئت روسیه‌سی‌نین ایدئولوق‌لاری‌نین تاریخ، مدنیت، فلسفه کیمی موهوم ساحه‌لرده تاثیری آلتینا دوشه‌رک میلّی-دینی (تورکلوک، ایسلاملیق) مسله‌لرده یانلیشلیغا یول وئریب. او، قوزئی آذربایجاندا سوسیال-دموکرات عقیده‌سینه باغلی سویداش‌لاری کیمی (ن.نریمانوف، س.م.افندی‌یئف، ه.حسینوف و ب.)، میلّی کیملیگی‌نین و آنا دیلی‌نین تورک اولدوغونو بیلدیگی حالدا، مارکسیزم-لنینیزم تعلیمی‌نین تاثیری آلتیندا بونو آرخا پلانا کئچیره‌رک، ساده‌جه، میلّی آزادلیق ایدئالینی اؤن پلانا چیخاریب. بو باخیمدان، پیشه‌وری‌نین یازیلاریندا و چیخیشلاریندا "تورک دیلی" ، "تورک میلّتی" ، "آذربایجان تورک میلّتی" دئییل، اساساً "آذربایجان دیلی" ، "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجان خالقی" ، "آذربایجانلیلار" کیمی ایفاده‌لردن ایستیفاده ائتمه‌سی تصادوفی اولمامیشدی. سووئت روسیه‌سی‌نین ایدئولوقلاری آذربایجان میلّی حرکاتینی مومکون اولدوغو قدر تورکلوک روحوندان اوزاق توتماغا چالیشیردیلار. بونا اساس سبب ده سووئت روسیه‌سی‌نین ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی عرفه‌سینده تورکیه ایله موناسیبت‌لری‌نین کسکین‌لشمه‌سی، بونا اویغون اولاراق دا بوتون ایمپراتورلوق اراضیسینده، او جومله‌دن قوزئی آذربایجاندا آنتی‌تورک سیاست یوروتمه‌سی ایدی. اونا گؤره ده، سووئت روسیه‌سی آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین تورکلوک اوزرینده قورولماسی‌نین تامامیله علئیهداری اولوب، اساس دیقتی سوسیال-دموکراتیزمه و تورکلوک روحوندان اوزاق آذربایجانچی‌لیغا کؤکله‌مگه چالیشیردیلار. بوتون بونلار پیشه‌وری‌نین دونیاگؤروشونه تاثیرسیز اؤتوشمه‌میشدیر.
یازان : دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن:عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایللرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائدهرک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلرینین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائدهرک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولاله‌سی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلن‌لر و جهالتین قوربانی اولان‌لار دا تورکلردیر. اوسته‌لیک، قاجارلار دؤولتی‌نین باشیندا دایانان‌لارین چوخو تورکلوگو گئری‌لیک، وحشی‌لیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمی‌دانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالت‌دیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دوران‌لارا سرت بیر فورمادا تورکلوک‌لرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکه‌نی، او جومله‌دن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبستری‌نین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیله‌ییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشته‌سیزلیکده، معناسیز و دوشونجه‌سیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمک‌لردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبول‌ائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریق‌سیز، سریشته‌سیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیسلرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچی‌لارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبستری‌نین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکه‌ده آغالیق ائدن ایرانچی‌لارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیس‌لره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمه‌میش، اؤلکه‌نین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی ناله‌لر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمه‌سین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بی‌هونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجه‌نین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریله‌رک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنه‌دیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّه‌نی چون کلّه‌سیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤره‌سن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمه‌دن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالت‌سیزلیگه آریانچی عیرقچی‌لیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکتلرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایسته‌ین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچی‌لیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمه‌مک مومکون دئییلدی:
پهلوی‌زاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیله‌ییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیله‌ییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشه‌رک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکی‌لیق اوصول‌لارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیله‌مز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلوی‌لر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویه‌نی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریله‌رک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسله‌نین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوی‌نین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچی‌لیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهده‌سیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمه‌لی، شبستری قاجارلارلا موقاییسه‌ده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمه‌سیله خوصوصیله ده تورکلر، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکی‌قات اولموشدور. بئله‌کی، اینگیلیس‌پرست وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائدهرک فارس‌لاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بی‌حیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیک‌لره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عرب‌لری وهابی‌لیک آدی آلتیندا عوثمانلی‌یا قارشی قالدیران اینگیلیس‌لر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارس‌لار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالقلارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلرینین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعین‌لشدیرمه‌سی ایله باغلی‌دیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی مسله‌سینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّت‌لری‌نین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالقلارینین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوسته‌لیک چوخدان اویانمیش میلّت‌لری موستملکه‌سی حالینا دوشمه‌سینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمه‌سینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علم‌دیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّه‌سیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گله‌جک غرب میلّت‌لری کیمی موسلمان خالقلاری دا اویانیب اؤز ایستیقبال‌لارینی الده ائده‌جکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالقلاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمان‌لار علم اؤیرنمه‌لی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌دیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیله‌دی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطن‌سیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمی‌سیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّت‌لری‌نین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علم‌لرله دونیوی علملری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه موهوم یئر وئرمه‌سی حلائدیجی رول اوینامیشدیر. بئله‌کی، دونیوی علملری اؤیرنمکله غرب میلّت‌لری بیر چوخ ساحه‌لرده کشف‌لر و ایختیراع‌لار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادان‌لیقدان بیردفعه‌لیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّت‌لری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکه‌لری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوسته‌لیک علمی کشف‌لری و ایختیراع‌لاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادان‌لیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیله‌دی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیله‌دی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلوم‌دور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنه‌لرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالقلار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایت‌لنمه‌ملی، عئینی زاماندا زامانین طلب‌لری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعه‌لیک سون قویمالی‌دیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئه‌یی-قلیان سنی!
شبستری‌یه گؤره، اگر موسلمان خالقلاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهب‌لر"– غرب میلّت‌لری اوندان گئریده قالان میلّت‌لری، او جومله‌دن موسلمان خالقلارینی اؤز موستملکه‌لرینه چئویره‌جکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمان‌لار! " شعیری ده چوخ عیبرت‌آمیزدیر:
بو لامذهب‌لر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفن‌پوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمان‌لار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمان‌لار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمان‌لار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمان‌لار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلی‌لر، او جومله‌دن اینگیلیس‌لر موعلیم‌لرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنه‌رک جهالتین داشینی بیردفعه‌لیک آتدیلار. اوسته‌لیک، اونلار موعلیم‌لر سایه‌سینده ترقّی ائدهرک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکهلرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آمان‌دیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بی‌آمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّت‌لر واریث‌لرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هله‌ده موسلمان خالقلارینین میراثی کفن و جنّت‌دیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیله‌دی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالقلار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچی‌لیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفه‌سی.
معجز یارادیجیلیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیم‌لرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصان‌لاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمانلارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سبب‌لردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمانلارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. محض بونون نتیجه‌سی‌دیر کی، اوروجولوق موسلمانلارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمه‌لی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمانلارین جاهیل‌لیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسله‌یی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لته‌یی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لار محرم‌لیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچیلاری حساب ائدن‌لرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمان‌لیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیت‌لرینی دوشونوب آغلامالی‌دیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمانلارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئده‌جگینه اومید ائتمه‌سی نادان‌لیق‌دیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئین‌لرین اکثریتی حرمله‌نی، یا دا شیمری گؤرسه‌لر فیکیرلریندن دؤنه‌جکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باش‌یاران،
باشینی شست ایله آچار باش‌یاران،
حرمله‌نی گؤرسه قاچار باش‌یاران،
آند اولا او کلّه‌‌یی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسین‌ین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمانلارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمل‌لره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدن‌لر ایسه آخوندلار، واعیظ‌لر، شئیخ‌لر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمان‌لارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلاری‌نین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکله‌ییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرم‌لیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدن‌لرین بوندا شخصی ماراق‌لاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرم‌لیکده موختلیف دینی اویون‌لار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیب‌لرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرم‌لیکده جیب‌لرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپی‌یا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمل‌لرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوسته‌لیک ریاکار روحانیلرین جیب‌لرینی پول ایله دولدورماق جاهیل‌لیک و نادان‌لیق‌دیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبه‌ده، بونا موسلمان‌لارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیم‌لری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرم‌لیکدن ان چوخ فایدالانان‌لار باشلارینی یاریب قانینی تؤکن‌لر دئییل، محض ریاکار روحانیلردیر. او روحانیلر کی، موسلمان‌لارا محرم‌لیکده ایمامین تعزیه‌سینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمان‌لار کربلادا باش وئرن‌لردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمه‌لی‌دیرلر. موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشی‌نین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمل‌لری تؤرده‌رک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادان‌لیق و جاهیل‌لیک‌دیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداش‌لارینا، باجی‌لارینا یاردیم ائتمکدیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یاران‌لارین، آغی دئین‌لرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدن‌لرین یانی باشینداکی چاره‌سیز موسلمان قارداش‌لارینا یاردیم ائتمه‌مه‌لری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمه‌ین کیشی،
نار اهلی‌سن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبستری‌نین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوه‌لری، او جومله‌دن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایت‌لنمه‌میش، او بعضی حاللاردا عومومیلیکده شریعتین حؤکم‌لری ایله راضی‌لاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر ناز‌نین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصه‌‌سیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیله‌گر شئیطان منه.
من بیر عالم ایسته‌رم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضه‌یی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِی‌ین دینه ضرر وئرمه‌دیگینی یازان شبستری‌یه گؤره، دینی روایت‌لری بیر کنارا قویوب رئال‌لیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیم‌دیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاج‌دیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمه‌ییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیله‌مک، دینی روایت‌لره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاح‌‌لارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علم‌لره یییه‌لنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیله‌مکله قالسا، قورآن یاخشی‌دیر.
صرب‌لر دونیانی ایشغال ائیله‌دی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشی‌دیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشی‌دیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشی‌دیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علملری، او جومله‌دن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوری‌لری آرزولامالی‌دیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکه‌جک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سوره‌یی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسله‌سینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حوری‌یه بیر کیشی‌نین دوشمه‌سینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوری‌لره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمه‌لی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنی‌لشمگه قارشی اولماسینی پیسله‌ییردی.
میرزه علی معجز شبستری‌یه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچی‌لیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستک‌لرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارین آللاهدان بیر شئی‌لر گؤزله‌یه‌رک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایراده‌سینه باغلاییرسا، او زامان گرک‌دیر کی، جان و مال تهلوکه‌سیزلیگی‌نین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسه‌لر ده، جان و مال تهلوکه‌سیزلیک‌لری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیم‌دیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمان‌لیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیم‌دیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذره‌بین لازیم‌دیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیم‌دیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیم‌دیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمان‌لیقدان نیفرت ائدهرک اینسان‌لیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمان‌لیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بی‌دین وایمان اولموشام.
بی‌موروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقه‌سین،
ائتمیشم نیفرت موسلمان‌لیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمان‌لیق دئییل، بوتون دین‌لردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوسته‌لیک همین دین‌لرین یارادیجی‌نین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسان‌لارین نییه بو قدر ظولم چکمه‌سینه حاق قازاندیرا بیلمه‌ین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایراده‌سی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیق‌لاری‌نین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانت‌لره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورت‌لر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقت‌لر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نهیه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیره‌نین قانین، کسردین کحله‌نین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانت‌لر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولم‌لرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسان‌لار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسی‌یه بیر سؤز، سؤیله‌ییر عیسی‌یه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بی‌فراست‌لر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روح‌الأمین وئردی بشارت‌لر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیله‌دین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بی‌سیم و تلفونیله آیت‌لر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سوره‌سینده اولدو چون موردار میلّت‌لر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزین‌دیر، ائی یهودی‌لر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارت‌لر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بنده‌م فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّت‌لر!
دئییر قورآندا بی‌پروا: جهنّم اهلی‌دیر ترسا،
موسلمان‌دیر منیم دوستوم، اونون‌دور ناز و-نعمت‌لر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دین‌لره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی بیر کنارا قویاراق " اینسان‌لیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشی‌دیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی قبول ائتمه‌یه‌رک " اینسان‌لیق " فلسفه‌سی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنی‌نین سولماسینی اینسان‌لار، جمعیت‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لرده، موحاریبه‌لرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آدام‌لاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایسته‌سن – هم‌نؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسان‌لار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمه‌سینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسه‌لر، او زامان دونیانین دوزه‌نی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسه‌سین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمه‌سین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسی‌دن ائی ساقی!
دئمه‌لی، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین منیمسنیلمه‌سی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسی‌دان دا اؤیرنمه‌لی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین یالنیز دین‌لر اساسیندا ایضاحی‌نین دا علئیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه، بوتون حاللاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاه‌دیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمه‌لی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسله‌سینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤوره‌سینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشه‌لیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچن‌لرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّه‌‌یی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموک‌لریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤوره‌نی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادین‌لارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومان‌لاری،
هاردا گؤرسز دوریه‌لی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادین‌لار دا، ائله کیشی‌لرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائده‌جکلر کی، او زامان نه کیشی‌لرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادین‌لارین چادراسیز گزمه‌سینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظ‌لرین قادین لارین " یوسف سوره‌سینی " اوخومامالاری تؤوصیه‌سینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عرب‌لره نازیل ائله‌ییبسه، او زامان عرب قادین‌لاری دا بو سوره‌نی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالی‌دیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادین‌لاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سوره‌نی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مه‌لیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامت‌دیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلان‌لاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بی‌پایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زی‌عقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمان‌لار تحصیل آلمالی‌دیرلار. آنجاق واعیظ‌لرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجه‌سینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلان‌لارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیله‌مزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادین‌لارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجی‌لار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزه‌یه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایسته‌دیگی بیر سؤزونو میرزه‌نین یازدیغی مکتوب واسیطه‌سیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضی‌یام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجی‌لار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیم‌لاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجی‌لار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادین‌لار قیر-قیزیل‌لاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلی‌لیغی، علملی‌لیگی ایله فخر ائتمه‌لی‌دیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جامال‌لارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلان‌لار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسه‌رک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسول‌اللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصه‌یی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصه‌یی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودت‌دیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشه‌یی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادین‌لارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشی‌یه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامه‌سی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشی‌یه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییله‌ده قیز اوشاغی‌نین دونیایا گلمه‌سینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادان‌لیق، عاوام‌لیق‌دیر. چونکی اینسان نسلی‌نین آرتیمی‌نین بیرینجی سببکاری قادین‌لاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانه‌دیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجیلیغیندا دا، موسلمانلارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه‌سی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفه‌سی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمانلارین، سویداشلاری‌نین گئری‌لیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانیلری و میلت‌پرست‌لری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجی‌لار و موللالار وار، ایسلام اؤلکه‌لری نین ترقّی ائتمه‌سی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبه‌ده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمه‌سینی اساس مسله‌لردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمانلارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسی‌نین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمانلارین جاهیل و نادان اولمالاری‌دیر. اگر موسلمان‌لار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علملری اؤیرنسه‌لر بو زامان غرب میلت‌لری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین