خالق جومهوریتینین دؤنمز لیدری - محمد امین رسولزاده
لطافت بئیبوتووا
قوبا " سویقیریمی مموریال کومپلکسی "نین شؤعبه مودیری
آذربایجانین میلّی ایستیقلال موباریزهسی تاریخینده موهوم رول اوینامیش محمد امین رسولزادهنین اؤلکهمیزده تورکچولوک فیکرینین اساسلاندیریلماسیندا، میلّی دؤولت قوروجولوغو یولوندا اراضی موختاریاتی طلبینین علمی-نظری جهتدن ایرهلی سورولمهسینده ده بؤیوک خیدمتلری وار. او، ایستیقلال موباریزهمیزین چوخایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیش، میلّی حرکاتین کاراکترینی آیدینلاشدیراراق موختلیف باشلیقلار آلتیندا تصویر و تقدیم ائتمیشدی. بیرینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی چوخایللیک تاریخه مالیکدیر؛ ایکینجی - ایدئولوژی منشایی اعتیباری ایله میلّی آذربایجان حرکاتی، شرقدهکی میلّی قورتولوش ایدئیالارینی غربده کی کولتور و دموکراسی جریانلارینی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر حرکاتدیر؛ اوچونجو - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزهسی اوچ-بئش آدامین حیاتی و آدی ایله اؤلچوله بیلمز، بو موباریزهنین بؤیوک فیکیر قوروجولاری و بو ایدئیایا بوتون فعالیتلری ایله باغلانمیش شخصیتلری واردیر؛ دؤردونجو - یاخین کئچمیشی، ایدئیا و شخصیتلری اینکار ائتمک آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سینین اهمیتینی کیچیلتمک دئمکدیر؛ بئشینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزهسینده شخصلرین مؤوقع و شرفی، اساس ایدئولوزییه گؤستردیکلری صداقت، باغلیلیق و خیدمتلری ایله موتناسیبدیر. ادامه مطلب ...
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامانلاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسلهنیشی ایله کؤنوللر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباحلارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجهیه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغینین رنگلری کیمی چوخچالارلیدیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومهمک، یاخینا آلماماق مومکونسوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمهلرین دویغوساللیقلا ایفادهسینده سؤزون یئری علیحدهدیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمانلیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلالهسی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجیلیق عشقینین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپدولو اولان صنعت صاحیبلرینین آمالی بئله بیر عولوی حیسّلرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحاتلیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیللیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجهمی 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاقلارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئریلیگه قارشی موباریزهنین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولارینین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزهنی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفهسی اولموشدور. میلّی موجادیلهنی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّللرینین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمانزاده، ع.حسینزاده، او.حاجیبیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالیلار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئلهلیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچیلر، فویوضاتچیلار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آماللارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیبلر، سوء-قصدلرله اوزلشسهلر ده، میلّی مفکورهنی خالقا آشیلاماقدان چکینمهدیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیللیگه آپاران یوللاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالیلار، ایجتیماعی-سیاسی خادیملر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویکلرین غصبکارلیغی ایله دئوریلهرک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغوللاری آز بیر واختدا قارشییا قویدوقلاری بؤیوک وظیفهلری موستقیللیک عشقینین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچیلیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفهسی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخیلیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنهوی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیللیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزهلرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیلهنین اؤنونده گئدن آیدینلاریمیزی، وطن عاشیقلرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزهده م.ا.رسولزادهنین و سیلاحداشلارینین آذربایجانچیلیق مفکورهسیندن قور آلان، موستقیللیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسینین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسلهین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی، پوئتیک اینجیلری ایله یادداشیمیزا نور چیلهین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیتدیر. او، بوتون یارادیجیلیغی بویو، علیالخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایللریندن باشلامیش میلّی موجادیلهده اؤزونون عقیدهسی، ایدئولوژی موباریزهسی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلینین حافیظهسینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیللیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آماللار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحلهیه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو.
3. موستقیللیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیلهیه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجیلیغینین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحلهسینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچیلیق مفکورهسینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراعلاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسلهین مارشینا بنزهییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکهسینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایستهییردی. واختیله خالق جومهوریتینین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمهسی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسلهرک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسینین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزهنین تملینده اونون میلّی وارلیغینین، کیملیگینین، ایفادهسی اولان آنا دیلینین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغیلاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچانلارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائدنلره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمهینلره، اونو قورومایانلارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمهییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیمدیر،
گونشیمدیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکوندو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محویدیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مینایللره سؤیکنن تاریخینین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیلهیه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزهسیندن چکینمهمیشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسینین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتیلاری، هیجانلار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناقلاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیدهسیندن دؤنمهمیش، آزادلیقسئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوشلره سسلهمیشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متنآلتی ایفادهلرله اینتیشار ائدیردی. یوزایللر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگینین تشنهسی اولان آیدینلارین آرزولاری قرینه لرین آشیریملاریندان کئچهرک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراعلاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایللر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکلهدیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزهیه سسلهییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیشلاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینهدیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپیلاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیترهدن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریمجان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو یارادیجیلیغینین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمهسیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزهیه سسلهییردی. اونون سؤز موباریزهسی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاقلاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلرینین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولارینین گئرچکلشمهسی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائدهجک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسهجک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیدهسی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایللرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیللیک اوغروندا آپاردیغی موباریزهنین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجیلیغی شاعیرین هم ده مداحلیغی، روشوتخورلوغو، وظیفهپرستلیگی ایفشا ائتمهسیله کاراکتریکدیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکهمیزده تؤرتدیگی قیرغینلار، 1990-جی ایل فاجیعهسی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزهده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسهده، سون گوجونهدک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزهسینین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیشلاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیللیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجیلیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائللریییک،
غئیرت، قودرت سئللریییک.
داشناکلاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکیمیزی عزیزلهیک.
عقربلردن تمیزلهیک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنیسیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیشلارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گوندهلیک یازیلارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراعلاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقلهین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمهدی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مینبیر برکتلی تورپاغینا باغلیلیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخسایلی کیتابلارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیرینین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلرینین قودرتینه حئیرت ائتمهیه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدییم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمتلری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزللیکلره حئیرانلیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنهلریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیللیک آرزولارینین گئرچک ایفادهسی اولان موباریزهلر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلرینین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیریلری، وطنی ساتانلاری، قورخاقلاری، منصبپرستلری و بو قبیلدن بوتون ناقیضلیکلری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجیلیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومیلشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتیندیر. بو اثرلر یارادیجیلیغین بوتون مرحلهلرینین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپلرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلرینین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجیلیغین احاطه ائتدیگی نؤوعلرینه گلینجه، قئید ائتمهلیییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحهلرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتابلاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گوندهلیکلری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گوندهلیکلرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجیلیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخژانرلی اولدوغوندان حئیرتلنمهیه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجیلیغینین ان ثباتلی تدقیقاتچیلاریندان اولان، بیر چوخ کیتابلارینین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور علیزاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایللر یارادیجیلیغیندان بحث ائدهرک یازیر: " 198-جی ایللرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیتلری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیتلر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیتلرین یاشاریلیغینی، دئمهلی، میلّی عنعنهنی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجیلیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباحلارین بیر-بیریندن فرقلنمهین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثهلریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اونایللیکلر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایللریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزلهده بیلمیر. یعنی موباریزهلر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیسّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البتهکی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکوللرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یوللاریدیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقینین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریفلیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومانلارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپدولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئنیندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایستهمیرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایستهمیرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایستهییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسییم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنهسییم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراعلاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفهسیدیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشینین گونشیدیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
" میلّی بیرلیک" — محمد امین رسولزادهنین آذربایجان ایستیقلالچیلیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقالهلر توپلوسو.
م.ا.رسولزاده بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتینین، آذربایجانلیلارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینین اساسلاری بولشویکلرین آذربایجاندا قیرغینلار، سورگونلر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایللرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمدامین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریهلری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغیلارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر:[۱]
" «مادام کی، میلّیتچیییک، دئییریک؛ مادام کی، میلّی دؤولت ایستیقلالینی مودافیعه ائدیریک، او حالدا بیزیم اوچون نه کوسموپولیت لیبرالیزمه و نه ده کومونیزمه تحمّول (یؤنلمه) جایز (دوزگون، اویغون) اولا بیلمز. بیزجه، مودافیعه ائدیلهجک یگانه سوسیال سیستم میلّی تسانود سیستمیدیر». «نه فردی حورّیّتله شخصی مولکیّتین موطلقیتیندن دوغان کاپیتالیست آنارشیسی ایله سرمایه ایستیبدادی، نه ده اینسانلاری منلیگیندن چیخاراراق بیر کؤله و ماشین حالینا گتیرن کومونیزم اسارتی! نه موطلق لیبرالیزم، نه ده موطلق کوللکتیویزم! او حالدا: ایکیسینی تألیف (اوزلاشدیران) ائدن سولیداریزم — تسانود. م.ا.رسولزاده"
م.ا. رسولزادهنین اساسلارینی یاراتدیغی «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینده اِتاتیزم(دؤولتچیلیک) پرینسیپی گوجلودور. او دؤنمده شرقده اتاتیزمه دایانان ایدئولوژی و ایداره ائتمه دوزگون بیر سیاست ایدی. مصطفی کمال آتاتورک ده تورکیه جومهوریتینده اتاتیزمی اوغورلا تطبیق ائتمیشدیر. بو پرینسیپلر چاغداش آذربایجان جومهوریتی اوچون ده اؤنملیدیر. آذربایجانی روس-ائرمنی-ماسون بولشویکلرینین الیندن قورتارماغا، قوروماغا چالیشان، آمّا الی قلمدن، یوکسک ایدئولوژی دوشونجهدن، سیاسی کونفرانسلار کئچیرمکدن باشقا بیر شئیه یئتمهین محمد امین بیگ دئییردی: دیلی، مدنیتی، دینی، اخلاقی، روحی-معنوی عالمی - میلّتی بیر اولان آذربایجاندا کومونیزم ایدئولوژیسینه یئر اولا بیلمز! بورادا آنجاق میلّی بیرلیک، میلّی همرأیلیک ایدئولوژیسی کئچرلی، باشاریلی اولا بیلر! میلّی بیرلیک دوشونجهسی چاغداش آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسینین تورکچولوک، ایسلامچیلیق، چاغداشلیق ایدئیالارینی کؤکلشدیرن باغدیر. محمد امین رسولزاده آذربایجاندا کومونیزم یایان یاغیلارا دئییردی: «حؤکومت دئمک، لنینین تعبیرینجه، حدّی ذاتیندا (اؤزلوگونده) بیر صینفین دیگر صینیفلری ازمک و اؤزونه تابع ائتمک اوچون قورموش اولدوغو جبر ماشینیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بونون اوچون ده مارکسا گؤره، فهلهنین نه وطنی وار، نه ده میلّتی. وطن و میلّت حیسسیندن محروم اولان بو یئنی اینسانلار زومرهسی - پرولتاریات - «بورژوا دیکتاتورلوقلارینی» دئویرهرک، اؤز حاکیمیتینی قوراجاق و تدریجله بوتون صینیفلری اورتادان قالدیراراق صینیفسیز و تضادسیز بیر جمعیت یاراداجاق»سا، بو، اینسانلیغین فاجیعهسی اولاجاقدیر! [۲]
«میلّی بیرلیک» کیتابینداکی آذربایجان باغی ایله باغلانمیش آشاغیداکیلار کیمی مقاله و آراشدیرمالاری یئر آلمیشدی:
میلّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: میلّیت و میلّت. بونلاردان بیرینجیسی لیسانی (دیلی)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیللرین تاثیری ایله مئیدانا گلن اِتنیک بیر توپلولوغو ایفاده ائدر. ایکینجیسی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عومومی بیر ایرادهنی آنلادیر. جوزپه ماتزینینین معروف تعریفینه گؤره، میلّت: «تورپاغین، منشأیین، اخلاق ایله عادتلرین و لیسانین بیرلیگیندن دولایی، حیاتیندا و ایجتیماعی ویجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا» دئییلیر. امیل دورکیمین نظرینده ایسه: «اِتنیک عامیللر و یاخود سادهجه تاریخی سببلرله عئینی قانونلار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایستهین اینسان توپلولوغونا میلّت دئییلیر». دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو میلّت اولماق ایرادهسی، سؤزون عصریمیزدهکی مدنی معناسی ایله 28 مئی ایستیقلال حادیثهسی و بیاننامه سیله تأسیس (یاراندی) ائتدی. 32 ایلدن بری دونیا تاریخینین ان قورخونج بیر ایستیلاسی آلتیندا بولونماسینا، ان آمانسیز توتالیتار بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً، آذربایجان توپلولوغو بو ایرادهیه صادیق قالدیغینی هر فورصتده ایظهار ائتمکده، میلّیت دؤوروندن چیخاراق میلّت اولدوغونو، 28 مئی فیکرینه باغلیلیغینی هر واسیطه ایله ایثبات ائتمکده دیر.[۳]
آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینده میلّتچیلیک و میلّیتچیلیک آنلاملارینین فرقی چوخلارینا تام آیدین دئییلدیر. محمد امین رسولزاده بولشویکلرین یوردوموزون ان دَیرلی اینسانلارینی «میلّتچی» دامغاسی ایله اؤلدوردوگو ایللرده تورک دیلینده کی میلّتچی آنلامینین اوروپاداکی پاتریوتیزم ترمینینین قارشیلیغی اولوب، پاتریوتیزمین تاریخ بویو، ائلهجه ده 20. یوزایللیکده ده بوتون دونیادا ان شرفلی بیر ایجتیماعی-سیاسی پروسه اولدوغونو دئیهرک، دونیا ایجتیماعی فیکرینی بو مسلهیه یؤنلتمگه چالیشیردی. محمد امین بیگ یازیردی: «بیر میلّتچی، هر شئیدن اول ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوتدور» و «اوروپالیلارین پاتریوت ترمینیله ایفاده ائتدیکلری آنلام، بیزیم میلّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایستهدیگیمیز آنلامین عئینیدیر. بو، اوروپالیلارین ناسیونالیزم سؤزو ایله دئدیکلری میلّیتچیلیکدن تامامیله باشقا بیر شئیدیر». محمد امین رسولزاده «میلّتچیلیک - پاتریوتیزم» مقالهسینده بو مسلهنی داها گئنیش آچیقلامیشدیر: «میلّتین، دؤولت اولماق عزمینده ایصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوقلار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز، کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر میلّتچینین وطن آنلاییشی، جوغرافی معناداکی وطنی موستقیل بیر دؤولت حالینا گتیرمک ایستمهسیدیر. بیر میلّتچی، هر شئیدن اوّل ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوتدور... ناسیونالیزم غربی اوروپا دموکراسی آنلاییشینجا، تجاووزچو و عومومی ترقّی یولونا گیرمک ایستهمهین، دونیانین سئیریندن (گئدیشیندن) آیریلمیش بیر گئریلیک حرکتیدیر. حالبوکی پاتریوتیزم بیر میلّتین اؤز موقدّراتینا شخصاً اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونهمخصوص میلّی بیر دؤولت قورماسی حرکاتیدیر، بو ایسه بوتون دونیانی بوروین ترقّی حرکاتینین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکاتدیر. تاریخی موعین شرطلرین تاثیریله میلّیت حالیندان میلّت حالینا گلن توپلولوقلارین موستقیل بیر دؤولت قورماق و یا ایستیلایا اوغرایان وطنلرینین ایستیقلالینی گئری آلماق اوغروندا موجادیله ائدنلره موطلق اوروپا تِرمینلریله بیر آد لازیمسا، بونلارا میلّیتچی ناسیونالیست دئییل، میلّتچی پاتریوت، حرکاتلارینا دا میلّیتچیلیک ناسیونالیزم دئییل، میلّتچیلیک پاتریوتیزم دئمک لازیمدیر!».[۴]
م.ا.رسولزاده 1952-جی ایلین اوکتوبروندا آنکارادا یاییملادیغی «آذربایجان» درگیسینده کی «میلّی بیرلیک» مقالهسینده یازیردی: «میلّتچیلیک فیکرینه اینانانلارین ایلک وظیفهسی «میلّی بیرلیک»ی موحافیظه ائتمکدیر. بو، میلّتچیلیک فیکرینین اساسی و تملیدیر. اینترناسیونالیست و کوسموپولیت نظریهلرله اورتایا آتیلان مارکسیزم، کومونیزم و آنارشیزم کیمی دوکترینلرین اصیل غایهسی میلّی بیرلیک و بوتونلوگو سارسماق، پارچالاماق و پوزماقدیر». نه یازیق کی، بو موشترک تورک کولتورو تاریخین مرحمتسیز سئیری (گئدیشی) نتیجهسینده بیر-بیریندن اوزاق، موختلیف ساحهلره داغیلمیشدیر. موشترک دوشمن ده، بو آیری-آیری تورک کولتور پارچالارینی بیر-بیریندن اوزاقلاشدیرماق و بیر-بیرینه یابانچی قیلماق اوچون الیندن گلن هر شئیی ائتمیش و هله ده دورمادان ائتمکدهدیر. ایندی، بو دوروم قارشیسیندا تورک گنجلیگینه دوشن اصیل وظیفه ، بو اوجسوز-بوجاقسیز تورک کولتورونه بوتون اؤزللیکلریله تانیماق، اؤیرنمک، سئومک، منیمسمهلی و تانیتماقدیر.[۵]
بشر توپلولوغوندا فردلر اوچون اولدوغو کیمی، میلّتلر اوچون ده موعیّن و ثابیت بیر تاقیم اخلاق قایدالاری واردیر. فردلردن اینسان توپلولوغو دوروست اولمالارینی، دوغرو سؤیلمهلرینی، حیله و تزویره (یالانا) باش وورمامالارینی، ایچلریله دیشلارینین بیر اولماسینی، باشقالارینین حاق و حورّیّتلرینه تجاووز ائتمهمهلرینی، دوست و موخالیفلرینین فیکیرلرینه سایغی گؤسترمهلرینی، غیبت و ایفتیرادان ساقینمالارینی، حیرص (سونسوز آرزو)، کین و خودبینلیک کیمی کؤتو حیسلره اسیر اولمامالارینی، تربیه و نزاکتدن آیریلمامالارینی، وطن و میلّتلرینه باغلی قالمالارینی، یوردداشلارینا اعظمی (بؤیوک) یاردیمدا بولونمالارینی، مملکت قانون و نیظاملارینا سون درجه رعایتکار اولمالارینی، یوردون ریفاه و سعادتینه دورمادان چالیشمالارینی، عاییله و اقرابالیق باغلارینی قوتسال سایمالارینی، اؤولادلارینی وطنه خئییرلی اولاجاق شکیلده یئتیشدیرمهلرینی، یورد و میلّتله ایلگیلی ایشلرده بؤیوک فداکارلیق گؤسترمهلرینی طلب ائتمکدهدیر.
بونلاری عئینیله ائدنلره جمعیت اخلاق و سجیه صاحیبی بیر اینسان، وطنپرور، موکمّل بیر وطنداش، موشفیق بیر آتا و میلّی قهرمان کیمی ایضافه ائدر. عکسینی ایشلهینلره میلّی توپلولوغون ائنینده-سونوندا نه کیمی دامغالار ووراجاغی دا معلومدور! بوتون بو عومدهلره رعایت ائدن میلّتلره اینسانلیق جامعهسی ایرهلی، کولتورلو، سجیهلی، زینده (ساغلام) و ایستیقبالی گلهجگی پارلاق میلّتلر دئیه قیمت وئریر. عکس یولو توتانلارا بشر توپلولوغو دا، تاریخ ده چؤکموش، چوروموش و اؤلومه محکوم میلّتلر دامغاسینی وورورلار. تاریخ بویونجا میلّی دؤولت قورماغا و یاشاتماغا مووفّق اولموش و اون سالمیش میلّتلر، هم اخلاق و سجیهلری اعتیباری ایله ساغلام اولان و ساغلام قالمیش میلّتلردیر. اخلاق و فضیلت فردلری یوکسلتدیگی کیمی، اونو داشییان میلّته قارشی دونیا ایجتیماعی فیکرینین بسلهیهجگی اعتیبار و اعتیمادی دا گئت-گئده یوکسلده و آرتیرا بیلیر و بئلهجه میلّی دعاوانین تحقّوقونو (گئرچکلشمهسینی) بیر خئیلی قولایلاشدیریر. سجیهسی دوزگون و ساغلام بیر میلّت گلهجگیندن امین اولا بیلیر. چونکی میلّی ساحهدهکی هر مووفّقیتین باشی و اساس شرطی میلّی فضیلتدیر.[۶]
اینسان اؤولادی یاورو اولاراق دونیایا دوغولار، آتا و آناسینین حیمایهسی آلتیندا بؤیویوب یئتیشهرک گنجلیک، اولغونلوق، یاشلیلیق و ایختیارلیق مرحلهلرینی آشدیقدان سونرا یئرینی و ائدیندیگی تجروبهلری یئنی نسله بوراخاراق داری بقایا (سونسوزلوغا) اینتیقال ائدر. بیر میلّتین یئنی نسلی اسکیسینه نظرن داها آز کولتورلو و داها آز تجروبهلی اولورسا، او میلّتین وارلیغی و گلهجگی تهلوکهیه معروض قالا بیلیر. البته، یئنی نسیل اسکیلرین کؤتو احتیراصلارینی هئچ بیر صورتله تواروث ائتمهملی و بونلاری حقیر (دَیرسیز) گؤرمه فضیلتینی اؤز روحوندا دایم قووّتلندیرملیدیر. گنجلیگین تک شوعاری میلّته فراغاتلا و تمیز بیر قلبله خیدمت اولمالیدیر. بئله بیر گنجلیگی اولان میلّت، حالیندان و ایستیقبالیندان (گلهجگیندن) تامامیله امین اولا بیلیر.[۷]
چاغداش مدنیته آیاق اویدورماغا معطوف (یؤنلمیش) ایصلاحات حرکتینه بیزده غربلیلشمک و اوروپالیلاشماق آدی وئریلمکدهدیر. گئری قالمیش شرق مملکتلرینی «غرب مدنیتین» اولاشدیرماق یولوندا رادیکال اوصوللارا باش ووران میلّی تورک اینقیلابینین ایدئولوژیسینی ایشلهینلر شرق مدنیتی و غرب مدنیتی دئیه ایکییه آیریلان مدنیت آنلاملارینی قارشیلاشدیرارکن اساسلی بیر خطایا دوشور، یانلیش تِرمین قوللانیرلار. میلّی تورک دئوریمی شرقی آتیر، غربی توتورموش، شرق مدنیت دَییشدیریرمیش، غرب مدنیتینی آلماق تاریخی ضرورتمیش و سایره...
حالبوکی سوی تفسیرلره محل وئرمهدن بیر بوتون اولاراق اله آلینان دونیا مدنیتینی شرقه و غربه آییرمادان اوفوقی دئییل شاقولی آیریلیقلاریندان بحث ائتمک داها دوغرو و داها معقولدور (عاغلاباتاندیر). میلّتچی تورکیه بوگونکو گنج شرقلیلره اؤرنک اولاراق ائتدیگی دئوریم حملهسیله شرقدن سییریلیب غربه قاتیلمیر، گئری اورتاچاغ سویهدن چیخاراق ایرهلی چاغداش سویهیه یوکسَلیر.[۸]
م.ا.رسولزاده بو مقالهسینی تورکیه جومهوریت حؤکومتینین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعهلریله «بیلدیریش» قزئتینین باغلانماسیندان تأسوف حیسّی کئچیرهرک یازمیشدیر: " میلّی آذربایجان ایستیقلال دعاواسینین سسی! - بودور بیزه هیجان وئرن بیر نیدا!... بو گون برلیندن ائشیتدیگینیز بو سس، اون ایله یاخین بیر مودّتدن بری ایستامبولدان گلیردی و نه قدر طبیعی ایدی. گنج بیر تورک وطنینین، ایستیلایا اوغرامیش بیر تورک میلّتینین غصب ائدیلمیش حاقینی و حاق ائتمیش (قازاندیغی) ایستیقلالینی مودافیعه ائتمک اوزره، تورکجه اولاراق اینتیشار ائدن بیر نشره، ایلتیجا (سیغینماق) اوچون قارداش تورکیهدن ده موناسیب بیر یئر تصوّور اولونا بیلیرمیدی؟!... یابانچی روس ایستیلاسینین قیزیل تررورو آلتیندا بوغوجو بیر تأسوفله اوخوناجاق بو مقالهنین آذربایجانلی موجاهیدلرده دوغوراجاغی تأثیر، بو سطیرلری یازارکن بیزی چوخ دوشوندورور. حئیرت دولو گؤزلری گؤروروک سوروشور: مگرسنه اولموش؟!... تورکیه جومهوریت حؤکومتینین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعهلریله «بیلدیریش» قزئتی قاپانمیشدیر... - خئییر، اولا بیلمز! مومکون دئییل. پسیکولوژی، منطیقی بیر اینکار! - فقط، یازیق. واقعه مئیداندا. حقیقت بوتون چیلپاقلیغی ایله مؤوجود...آجی مؤوجودیت!... بیزی حئیرتلر ایچریسینده بوراخان بو حقیقته ایندی دوشمن سئوینیر. " [۹]
روسیه ایمپریالیزمینین هر هانکی رنگده اولورسا اولسون بولوندوغو جبهه هئچ بیر زامان روسیه اسارتینده کی میلّتلرین اولدوغو بیرلشمیش بیر جبهه اولا بیلمز! جهانین خطرلی و اندیشهلی گونلر ایچریسینده اولدوغونو بیز ده تقدیر ائدیریک. دونیانین چیخاجاق یئنی حرب تهلوکهسی قارشیسیندا دویدوغو ایضطیرابی، شوبههسیز، بیز ده دویوروق؛ فقط، روس ایستیلاسی ایله کومونیزم دیکتاتورلوغونون نه اولدوغونو شخصاً اوزهریمیزده ائدیلن قانلی و وحشتلی تجروبهلر نتیجهسینده چوخ بؤیوک آجیلارلا دویدوغوموزدان، نه صولحون، نه ده حورّیّتین روسیه قووّتی و کومونیزمله ائتلاف (اوزلاشما) صورتیله مودافیعه ائدیلمهیهجگینی دخی ایکی دفعه ایکی دؤرد ائدر کیمی، موحقق (قطعی) بیلیریک.[۱۰]اونونون اوچوندور کی، یولوموز آیدین و تاکتیکیمیز آشکاردیر. دموکراسی - ایدئولوژیمیز، سووئتلرسه - دوشمنیمیزدیر.
«آذربایجان ایستیقلالچیلیغینین کؤکو آذربایجان تورکونون روس تزاریزمینه قارشی داوام ائتدیردیگی میلّی کولتور اوغرونداکی موجادیلهدیر». بو موجادیلهنی او، یالنیز باشینا دئییل، اونونلا عئینی بلایا موبتلا اولان دیگر تورک ائللریله برابر اولاراق داوام ائتدیریردی. 1905-جی ایلده نیجنیده اینتیقال (کئچیریلن) ائدن «موسلمان ایتیفاقی» کونقرسینده آذربایجان تمثیلچیلری فعال صورتده ایشتیراک ائلهمیش؛ 1917-جی ایلده موسکو کونقرسینده دخی آذربایجانلیلارین چوخ موهوم روللاری اولموشدو. تزاریزمه قارشی موجادیلهلرینده آذربایجان تورکلری قیریم، قازان و تورکوستان تورکلریله اورتاق چالیشمیشلار. میلّی مدنیت خوصوصیاتینین روس تجاووزوندن موحافیظهسینه یؤنلمیش موجادیلهده روسیه موسلمانلاری بیرلیکده حرکت ائلهمیش، کار و زیانا دایما شریک اولموشلار». «28 مئی 1918-جی ایلده اعلان اولونان آذربایجان ایستیقلالی، 1917-جی ایلین مئیینده موسکودا مونأکید «عومومروسیه موسلمانلاری قورولتایی»ندا اعلان اولونان میلّی-محلّی موختاریت پرینسیپینین تکامولوندن باشقا بیر شئی دئییلدی». «آذربایجان ایستیقلالچیلیغی روسیه اسارتینده کی تورک ائللری ایستیقلالچیلیغینین پیشداری (اؤنجولو) ایدی. بو اعتیبارلا 28 مئی یالنیز آذربایجان ایستیقلالچیلاری نظرینده دئییل، روسیه اسارتینه قارشی قیام ائدن بوتون تورک ائللری نظرینده ده مؤحترم بیر جیدال (دعاوا) گونودور».[۱۱]
موسکودان «ایصلاحات» خبری گلدی. سووئتلر ایتیفاقی کونقرسینده موهوم بیر قرار آلینمیشدیر: بوندان سونرا سووئت سئچکیلری موساوی، دوغرو و گیزلی اولاراق کئچیریلهجکمیش. دئمک کی، ایندیلیک نظری اولاراق [چونکی یئنی سئچکیلر بیر نئچه ایل سونرا کئچیریلهجک] بیر طرفدن کؤیلو ایله شهر فهلهسی آراسینداکی سیاسی موساواتسیزلیق قالخاجاق، دیگر طرفدن ده هر کؤیلو ایله فهله بئش-آلتی واسیطهیه احتیاج قالمادان دؤولتین ان بؤیوک کونقرسینه اؤز دِلِگهلرینی دوغرودان-دوغرویا گؤندرهجکدیر و عئینی زاماندا رأیینی هر کسدن ساخلی و گیزلی اولاراق وئره بیلهجکدیر.
قیزیل اوردونون شؤهرت حیرصی (سونسوز آرزو) داشییان کوماندانلاریندان بیر قیسمینی حرکته گتیرهجک سووئت "وطنچیلیگی"نین قیزیل ایستیبداد آلتیندا ازیلن میلّتلرده ده نیفرت، اعتیمادسیزلیق عئینی حیسّی اویاراجاغینا کیم اینانیر؟!...
اون یئددی ایلدن بری تطبیق ائتدیگی ظولم و سویغونچولوق سیستمیله سووئت حؤکومتی، کؤیلو کوتلهسی اوزرینده و میلّی اؤلکهلرده او قدر درین بیر نیفرت، اعتیمادسیزلیق و اؤزونه قارشی اؤلچوسوز بیر کین حیسّی اویاتمیشدیر کی، بو کیمی حیلهلرله اونلاری آلداداراق، اؤز ایستیبدادی اوغروندا شوعورلو اولاراق قوربان حالینا گتیرمک ایمکانینا اینانماق اوچون، سووئتلر حسابینا چوخ نیکبین اولماق لازیم؟!...[۱۲]
قافقازلی موحریرلردن بیری روس ایمپریالیزمینی ترویج (دستکلهین) ائدن ائرمنی سیاسیلرینه چوخ یئرینده بیر ایسیم وئرمیشدیر - روس ایمپریالیزمینین کؤنوللولری! بئلهلرینه بیزجه، عئینی حاق و عئینی مووفّقیتله «روسیهنین کؤلهلری» دئمک ده جایزدیر (دوزگوندور). میلّتلریندن زیاده اؤز ذؤوق و منفعتلری اوچون حرکت ائدن ائرمنی سیاستچیلریندن بیر قیسمی میلّتداشلارینی برابر یاشاماق مجبوریتینده اولدوغو قونشولاری علئیهینده ماجراچییانا چیخمازلارا سؤوق ائتمکدن ساقینیلیرسا، بیزجه، اؤز عیرقداشلاری حسابینا چوخ عاغیللی و چوخ اهمیتلی بیر حرکتده بولونموش اولورلار!...[۱۳]
سووئت علملر آکادمیسینین تزار دؤورو و ایدارهسینه عایید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتریاللاری آراسیندا تاریخیمیزین او دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ موهوم ماتریاللار نشر ائدیلمیشدیر. اساسیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب، «روس ایمپریالیزمینین آذربایجاندا 1820-دن 1860-آ قدر سورن کولونی (موستملکهچیلیک) سیاستی»نه عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقهلرینین ایلک جیلدی سسری علملر آکادمیسینین تاریخ اینستیتوتو طرفیندن «سووئتلر ایتیفاقی میلّتلرینین تاریخی» سِریسینه داخیل اولاراق 1936-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. «فئودال موناسیبتلری و موستملکهچیلیک رژیمی»نی ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گلهجک جیلدلرده کیتابین موقدّیمهسیندن گؤرولدوگو کیمی، «آذربایجاندا میلّی موستملکهچیلیک حرکاتلاری» ایله «آذربایجاندا تیجارت و صنایع تاریخینه عایید ماتریاللار» درج اولوناجاقمیش، لاکین بو جیلدلر حاقیندا هئچ بیر خبر اولماماسینی م.ا.رسولزاده بو مقالهسینده دیله گتیریر. مقاله ده م.ا. رسولزاده میلّتی روس موستملکهچیلیک رژیمینی ایشیقلاندیران بو سندلرله یاخیندان تانیش ائدیب.[۱۴]
کیتابی ائندیر : میلّی بیرلیک PDF
کؤچورن: عباس ائلچین
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچیلیق
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959) باکینین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی " روس-تاتار " مکتبینده و م.محمودبیلینین رهبرلیک ائتدیگی " روشدیه " ده اوخوموش، 1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمهسینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده " محمدیه " کومیتهسینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
او، م.ا.رسولزادهنین تؤصیهسی ایله " آچیق سؤز "- ه مقالهلر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا " قورتولوش " ، " دوغرو سؤز " کیمی درگی و قزئتلرده مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه اینقیلابیندان سونرا " اتفاق متعلّمین " و " گنجلر صداسی " درگیلرینین فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده " گنجلر یوردو " درگیسینین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیتهسینین عوضوو سئچیلمیشدی.
27 آوریل ایشغالیندان سونرا گیزلی فعالیت گؤسترن " موساوات "-لا یاناشی، او، میلّی موقاویمت حرکاتینین باشچیسی و " ایستیقلال " قزئتینین رداکتورو اولموشدور. عئینی زاماندا، او، آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومهچی و اورتا مکتبده موعلّیم ایشلهمیش، " یئنی ییلدیز " درگیسینده آذربایجان تورک تاریخینه دایر سیلسیله مقالهلر یازمیش و " آذربایجان تورک مطبوعاتی " (1922) آدلی کیتابچاسینی چاپ ائتدیرمیشدی.
او، 1924-جو ایلده قوزئی آذربایجانی ترک ائدهرک اؤنجه تهرانا گئتمیش، اوچ ایل بورادا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلدن تورکیه ده مسکونلاشاراق " آذری تورک " ، " اودلو یورد " درگیلرینده علمی-پوبلیسیستیک مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیر. ایستانبول بیلیمیوردونون حوقوق فاکولتهسینی بیتیرن محمدزاده 1932-جی ایلده سووئت ایتّیفاقینین تأکیدلی طلبی ایله ایستانبولو ترک ائدیب ورشوا(1932-1939) اوز توتموش، 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش " موساوات "-ین 3. قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. او، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله شوروی آراسیندا ایشغالی عرفهسینده ایستانبولا دؤنهرک " میلّیت " و " جومهوریت " قزئتلرینده روسیهده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقالهلر یازمیشدیر.
محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخده یئرلشن " سسری-نی اؤیرنمه اینستیتوتو " ندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفهسینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجهسینده نشر اولونان "درگی " آدلی سیاسی درگینین باش رداکتورو اولموشدو. او، رسولزاده وفاتیندان سونرا 1955-جی ایلده " موساوات "-ین باشقانی اولموش، 1959-جو ایلده ایستانبولدا دونیاسینی دییشمیشدیر.
محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی ایرثینین اساسیندا آذربایجانین میلّی ایستیقلال دعاواسی و بو یولدا گؤردوگو میلّی علملر، یعنی آذربایجان تاریخی، ادبیاتی، فلسفهسی، مدنیتینه حصر ائتدیگی اثرلری دایانیر. اونون اساس اثرلری آشاغیداکیلاردیر: " آذربایجان میثاقی میلّیهسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی " (1927، ایستانبول)، " ارمنیلر و ایران " (1927، ایستانبول)، " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938، برلین)، " آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا " (1951، آنکارا) و ب.
گنج یاشلاریندان تورکچولوک اساسیندا " اوچلو " دوستورا اساسلانان محمدزاده جومهوریته قدرکی " آچیق سؤز " ، " دوغرو سؤز " ، " قورتولوش " کیمی قزئت-درگیلردا تورکچولوک، آذربایجان تورکچولوگو (میلّیتچیلیک) و ایستیقلالچیلیق مؤوضولاریندا مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیر. شوبههسیز، محمدزادهنین دونیاگؤروشونده اساس یئری آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق توتموشدور. میلّی ایستیقلال دعاواسی و اونون تاریخی، آذربایجان میلّی ایدئیاسینین یارانماسی، اینکیشافی و ماهیتینین اؤیره نیلمهسی باخیمدان محمدزادهنین ان قییمتلی اثرلری " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938)، " آذربایجان میلّی میثاقی. 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی " (1927) و باشقلاریدیر.
او، همین اثرلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینین ایلک روشئیملرینین 19.عصرده یئنی ضیالی زومرهسینین یارانماسی ایله مئیدانا چیخدیغینی ایرهلی سورور. اونون فیکرینجه، م.ف.آخوندزاده، ح.زردابی و باشقالارینین اؤنجوللوگو ایله بو زومره میلّتین اویانماسی، بیرلشمهسی و یوکسلمهسی اوچون ساواشا باشلامیشدیر. محمدزاده یازیردی:
" یئنی ضیالی زومره میلّتین یوکسلمهسینه و میلّی وارلیغینی قوروماسینا یارایاجاق یئنی حیات و یئنی ایجتیماعی موناسیبتلر طرزینی قوروماق اوچون اسکی ایجتیماعی موناسیبتلری ییخماق ایستهین میلّتچی ایدئالیست کادرلار ایدی. 19.عصرین اورتالاریندان اعتیباراً ساواشا آتیلاراق قیسا مودّت سونرا بیزه موعاصیرلشمیش بیر ادبیات، مطبوعات، صنعت، تئاتر، موعاصیر مکتب و معاریف وئرن مدنی-میلّتچی ایدئالیست کادرلار اورتا عصرلرین اسکولاستیک، چوروک و میلّی وارلیغی تهدید ائدن کؤهنه ایجتیماعی تأسیساتلارین جاهیل و موتعصیب نومایندهلرینین دین پردهسی آلتیندا کسکین موقاویمتلرینه معروض قالمیشدی. بو جاهیل و موحافیظهکار غئیری-میلّی زومرهنی روسیه بوتون واسیطه و ایمکانلارلا حیمایه ائدیر، قووّتلندیریردی " .
اونا گؤره، مدنی-میلّتچی ایدئالیستلر موحافیظهکار قووّهلرین بیرلشمیش موقاویمتلرینی قیراراق، یئنی حیات طرزی یارادیر، بو دا ضیالی زومرهنین تاکتیکینین سیاسیلشمهسینه سبب اولوردو. محمدزاده یازیردی:
" ایدئالیستلر میلّی وارلیغی قورویوب یاشاتماق اوچون موعاصیر مدنیته قوووشماغی، میلّی دیل، ادبیات، صنعت، مطبوعات و س. یوکسلتمگی ایرهلی سوروردولر. اونلار گؤزل بیلیردیلر کی، میلّی مدنیت و میلّی خوصوصیتلرینی قوروماغا مووفّق اولمایان میلّت محوه محکومدور " .
20.عصرین اوّللرینده ایسه مدنی میلّتچیلیگین، مدنی تورکچولوگون یئرینی سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلمیش (تورکچولوک) و آذربایجان تورکچولوگونو هدفلهمیشدیر. محمدزاده یازیردی کی، مدنی میلّتچیلیگین سونراکی فورماسی ع.حسینزااده طرفیندن " تورکلشمک، ایسلاملاشماق و اوروپالاشماق " کیمی بیر پرینسیپ حالینا گتیریلمیش، داها سونرا “ موساوات “-ین باشلیجا شوعاری و میلّی آذربایجان بایراغینین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر: " بئله لیکله، تورک میلّی حرکاتی گرک گئنیش معناسی ایله، گرکسه ده آذربایجان اؤلچوسونده 20.عصرین اوّللرینه دوغرو شکیللنمگه باشلامیشدیر. 20.عصرین اوّللری تورکلوگون میلّیت دؤوروندن میلّت دؤورونه کئدیگی بیر دؤوردور " .
محمدزاده قوزئی آذربایجان تورکلرینین میلّیتدن میلّته کئچمهسینی ایسه جمعیتین آیری-آیری عوضولری آراسیندا میلّی ایرادهنین، میلّی دوشونجهنین، میلّی موقاویمتین یارانماسی ایله ایضاح ائدیردی. اونون فیکرینجه، آرتیق 20.عصرین اوّللرینده موترقّی آذربایجان تورک ضیالیلاری اؤزلرینی خانلیقلار دؤورونده سارایلارا توپلاشاراق خانلارین ذؤوقونه اویغون اولاراق اؤزونو آپاران شاعیر و موتفکّیرلر دئییلدیر: " بو کولکتیو بیر حرکات ایدی. بو کولکتیو حرکاتدان حقیقتاً کولکتیو بیر ویجدان، کولکتیو بیر شوعور و ایراده دوغاجاقدی. بو شوعور و ایراده بولورلاشدیقجا ماهیتی و هدفی آرتیق بولورلاشمیش اولان میلّی حرکات اؤز ظاهیری سیماسینی آد تاپاراق ایسلامی اتیکتدن چیخیر، میلّی تورک سیماسینی آلیردی. چونکی کولکتیو ویجدان ایسلامی ماهیتینی چوخدان ترک ائتمیش، ایجتیماعی موناسیبتلرده دینین باغلیییجیلیق یئرینی دیل آلمیش اولوردو " . اونون فیکرینجه، بئلهلیکله بو شوعورلو و کولکتیو حرکات تورکچولوک دوغاراق مدنی میلّتچیلیگه یئنی بیر یؤن وئریردی.
19.عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماغا باشلایان مدنی میلّتچیلیگین، مدنی تورکچولوگون 20-جی عصرین اوّللرینده سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلماسینی چوخ دوغرو موعینلشدیرن محمدزاده قئید ائدیر کی، بو دؤور آذربایجان تورک ضیالیلاری ایکی آیریجدا: 1) داخیلی موحافیظهکارلارلا؛ 2) تزار روسیهسی ایله موباریزه قارشیسیندا قالمیشدی. محض بو آیریج آذربایجان تورک ایدئالیست میلّتچیلرینی 20.عصرین اوّللرینده ایکی قروپا آییرمیشدی: " نتیجه ده روس لیبراللاری ایله همفیکیر اولان ترقیپرور زومره و روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان اینقیلابی گنجلیک کیمی ایکی ایجتیماعی حیزب (قووّه) مئیدانا گلمیشدی. خاطیرلادیلان هر ایکی حیزب (قووّه) 19.عصرین ایدئالیستلری طرفیندن اعلان ائدیلمیش میلّتچیلیک پرینسیپلرینه صداقتده اورتاق ایدی " .
دئمهلی، 19.عصر آذربایجان تورک ضیالیلاری مدنی میلّتچیلیگین، تورکچولوگون اساسینی قویموش، اونلارین داوامچیلاری اولان سیاسی تورکچولر ایسه 20.عصرین اوّللرینده بو ایدئیانی بیر قدر ده اینکیشاف ائتدیرهرک، عئینی هدفه ایستیقامتلنمهسینه باخمایاراق، ایکی فرقلیقووّه1) روس لیبراللاری ایله همفیکیر اولان میلّی لیبراللار- " ایتّیفاقچیلار " (ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی و ب.)، 2) روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان میلّی اینقیلابچیلار (م.ا.رسولزاده، آ.کاظمزاده، ای.آشوربگیوف و ب.) شکلینده مئیدانا چیخمیشدیر. بو ایکی قووّهنین اساس رقیبلری ایسه تزار روسیهسی و اونون سیاستینی آذربایجاندا دستکلهین یئرلی مورتجع موحافیظهکارلار ایدی.
روس لیبراللاری ایله همفکیر اولان " ایتّیفاقچیلار " ، یعنی ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی روسیهنین ترکیبینده قالماق و " قانون دایرهسی "-ندن کنارا چیخماماقلا، دینی موسیسه - روحانی ایدارهسی بایراغی آلتیندا و میلّتچی پروقراملا روسیه موسلامانلارینین بیرلیگینه چالیشیردی. محمدزادهنین فیکرینجه، " ایتّیفاقچیلار "-ین بو تاکتیکینی قبول ائتمهین بیر اینقیلابچی گنجلیک دوغموشدو: " قارا و مورتجع قووّهلره حیمایهدارلیغی داوام ائتدیرن و اونلارین الی ایله اویانیش حرکاتینی دایاندیرماق ایستهین، عئینی زاماندا پولیس و فیتنهکارلیق واسیطهلرینه ال آتان تزاریزم دوردوقجا میلّی اینکیشافا ایمکان اولمایاجاغینی ایرهلی سورن بو گنجلیک میلّی اینکیشافا الوئریشلی بیر زمین حاضیرلاماق اوچون تزاریزم رژیمینی دئویرمک لوزومونا اینانیردی. بو یئنی جریان روس اینقیلابچیلاری ایله امکداشلیق تاکتیکینه اوستونلوک وئریر و روس کادئتلری ایله همفیکیر اولان ایتّیفاقچیلاری، خوصوصیله بو تشکّولون لیدری و ایدئولوقو اسماعیل بیگی تنقید ائدیردی " . میلّی اینقیلابچیلار (م.ا.رسولزاده و ب.) حساب ائدیردیلر کی، تزاریزمه قارشی موباریزه ده هله لیک، روس اینقیلابچیلاری ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب موتفیقدیرلر.
تزار روسیهسینه قارشی موباریزه ده میلّی اینقیلابچیلارین دوغرو یول توتدوغونا اینانان محمدزاده یه گؤره، حادیثهلرین سونراکی گئدیشی ده میلّی لیبراللارین- " ایتّیفاقچیلار "-ین دئییل، میلّی اینقیلابچیلارین دوغرو یول توتدوغونو اورتایا قویدو:
" " ایتّیفاقچیلار "-ین لیبرال میلّتچیلیک تاکتیکی مغلوبیت اوغرامیشدی. حادیثهلر اینقیلابچی میلّتچیلره حاق وئریردی. تورکلر میلّی حاقلارینی، میلّی وارلیقلارینی ساواشدا قازانا بیلهجکلردی. اینقیلابی تاکتیکی سئچن میلّتچیلر ایدئولوژی باخیمدان ایتّیفاقچیلارین میلّی مسلهدهکی ایدئولوژیسیندن فرقلی بیر ایدئولوژی ایزلهمیردیلر. اونلار اینانیردیلار کی، تزاریزیم ییخیلمادیقجا، تورکلر دیگر اسیر میلّتلرله بیرلیکده سیاسی حاق و حورّیّته مالیک اولمادیقجا بو پروقرامین تطبیقی غئیری-مومکوندور " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، 20-جی عصرین اوّللرینده ایجتیماعی-سیاسی حادیثهلر اینکیشاف ائتدیکجه و بیر سیرا عامیللرین تأثیری آلتیندا میلّی لیبراللار و میلّی اینقیلابچیلار بیرلشهرک عینی تاکتیک یوروتمگه باشلادیلار. آنجاق بو قووّهلرین سیاسی-ایدئولوژی باخیشلاریندا، ایلک دؤورلرده " ایسلام میلّتچیلیگی " ، " موسلمانلارین بیرلیگی " ، " موسلمانلیق " ، " اومّتچیلیک " موهوم یئر توتوردو. محمدزادهیه گؤره، همین دؤورده " ایسلام میلّتچیلیگی "نین ایدئولوقو احمد بیگ آغااوغلو یازیلاریندا اوستونلوگو " اومّتچیلیگه " ، یعنی " موسلمان قایغیسی "-نا و " موسلمان قؤوملرینی تنزّولدن قورتارماغا " وئریردی. میرزه بالایا گؤره، دؤورونون حاکیم ذهنیّیتی آلتیندا اوچونجوقووّه کیمی اورتایا چیخان " موساوات " دا یارانیشینین ایلک ایللرینده محض بئله بیر خط، یعنی " ایسلام میلّتچیلیگی "-نی سئچمیش، آنجاق " بو دوکترینه قاپانیب قالمامیش، آذربایجان جمعیّتی ایله بیرگه دینامیک تکامول یولو کئچمیش و آذربایجان جمعیّتینین میلّی شوعورونو تنظیم و ایداره ائتمکله اونو اؤزو ایله بیرلیکده میلّتچیلیگه، تورک میلّتچیلیگینه و آذربایجان ایستیقلالچیلیغینا قوووشدورموشدور " .
“ موساوات “-ین یالنیز ایسلامچی دئییل، هم ده تورکچو، یئنیلیکچی و ایستیقلالچی بیر پارتیا اولماسی رسولزاده 1913-جو ایلده ایستانبولدان باکییا دؤنوشوندن سونرا باش وئرمیشدی. محمدزاده ده یازیر کی، قوزئی آذربایجاندا " اومّتچیلیک " دن " میلّتچیلیگ "-ه کئچن، آذربایجان میلّی ایدئیاسینین (آذربایجان تورکچولوگونون) تمل پرینسیپلرینی ایشلهییب حاضیرلایان رسولزاده اولموشدور. بئله کی، تانینمیش تورک موتفکّیری جمالالدین افغانینین یولونو داوام ائتدیرن رسولزاده " ایسلام میلّتچیلیگی "نین یئرینه " تورک میلّتچیلیگی " نی ایرهلی سورموشدور. محمدزاده یازیردی: " شئیخ جمالالدین افغانی کیمی محمد امین بیگ ده ایسلامیتین و موسلمانلیغین میلّیت دئییل، " اومّتچیلیک " ایفاده ائتدیگینی، میلّیتین ایسه دین اوزرینده دئییل، دیل و مدنیّت بیرلیگی اوزرینده قورولدوغونو و بو میلّی دیریلیگین تملینی تشکیل ائدن میلّی مدنیّتین عونصورلرینی ایضاح ائدرک میلّی حرکاتین ایجتیماعی فلسفهسینی قورموشدور ". اونون فیکرینجه، 1915-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن " آچیق سؤز " قزئتینده ایلک دفعه اولاراق " موسلمان " ، " تاتار " اوزینه " تورک " سؤزونو ایشلدن، " بیز تورکوک! " دئین رسولزاده بو سورعتله " اومّت " و " اومّتچیلیک " دؤورونو رسماً قاپامیش، " میلّت " ، " تورک میلّتچیلیگی " دؤورونون باشلاندیغینیاعلان ائتمیشدیر
محمدزادهیه گؤره، رسولزاده اومّتچیلیکدن میلّتچیلیگه، ایسلامچیلیقدان تورکچولوگه کئچمهسینده افغانینین بؤیوک رولو اولوب: " " اومّت " دؤورونو یاشایان موسلمان شرقینده میلّیت شوعورونون اویانماسیندا چوخ بؤیوک رولو اولان مشهور ایسلام موتفکّیری شئیخ جمالالدین افغانینین " میلّیت خاریجینده سعادت یوخدور " - دئین " وحدتی جینسیه فلسفهسی "-نی (یعنی " میلّی بیرلیک فلسفهسی " ) فارسجادان تورکجهیه چئوریب " تورک یوردو " ندا درج ائتمهسی ده بو زامانا راست گلیر. سونرالاری باکیداکی نشریاتیندا میلّیت مسلهسینی ایشلدیگی زامان جمالالدین افغانیدن چوخ فایدالاندیغی گؤرولهجکدیر" .
اونون فیکرینجه، تزار روسیهسی اسارتیندهکی تورکلرین 19-جو عصرین اورتالارینا دوغرو میلّی-مدنی یوکسلیشی شکلینده باشلایان میلّی قورتولوش حرکاتی بو گونه قدر اوچ دؤور کئچمیشدیر: 1) میلّی-مدنی اویانیشین بیر نتیجهسی اولماق اوزره " میلّی-مدنی موختاریت " اوچون موجادیله دؤورو؛ 2) میلّی-سیاسی دؤولت شوعورونون بیر نتیجهسی اولماق اوزره، تام ایستیقلالا گتیرجک " میلّی-محلّی (تورپاق) موختاریتی " اوچون موجادیله دؤورو؛ 3) روسیهدن تامامیله آیریلماغی ایفاده ائدن تام ایستیقلال اوچون موجادیله دؤورو.
محمدزادهنین فیکرینجه، میلّی-مدنی موختاریت توپچوباشوف باشدا اولماقلا، 1905-1907-جی ایللرده " روسیه موسلمانلاری ایتّیفاقی " پارتیاسی طرفیندن اورتایا آتیلدیغی حالدا، میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینین باشیندا ایسه 1917-1918-جی ایللرده رسولزاده دایانمیشدیر:
" بعضی تورکوستان شاعیرلرینین نظمه چکمیش اولدوقلاری بو تاریخی مودافیعهدن سونرا قبول ائدیلن بو " میلّی تئز "-ه گؤره، بؤیوک چوخلوغونو روس اولمایان میلّتلر تشکیل ائدن روسیه ایمپراتورلوغو میلّی واحیدلره، یعنی میلّتلرین سایی قدر آیری-آیری موستقیل میلّی دؤولتلره پارچالاناجاق، او جوملهدن اولماق اوزره، روس اسیری تورکلرین ده اؤزلرینه مخصوص میلّی دؤولتلری اولاجاقدیر " .
اونا گؤره، رسولزاده میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسینین آرخاسیندا بیر طرفدن روسیه تورکلرینین بیرلیگی، دیگر طرفدن ایسه روسیه اسارتی آلتیندا اولان آیری-آیری تورک میلّتلرینین - آذربایجان، تورکوستان، وولقا-اورال، قیریم، سیبیر و باشقالارینین تام ایستیقلاللاری دایانیردی:
" آرتیق تام ایستیقلالدان باشقا بیر قورتولوش یولونون مؤوجود اولمادیغی آنلاشیلمیشدی. ایلک و موثبت اؤرنگی موستقیل و دموکراتیک میلّی آذربایجان جومهوریتی تشکیل ائدن بو حرکات و دعاوا اطرافیندا رسولزاده محمد امین کونقرس، کونفرانس، قورولتای، مجلیس و ییغینجاقلاردا سؤیلدیگی نیطقلر، اوخودوغو معلوماتلار، ائتدیگی موباحیثه و موذاکیرهلر، نشر ائتدیگی بیاننامه و وئردیگی بیاناتلار، چیخاردیغی قزئته و درگیلر، یازدیغی مقاله و چاپ ائتدیردیگی کیتابلار سیاسی تاریخیمیزین قیزیل صحیفهسینی تشکیل ائتمکدهدیر " .
محمدزاده اؤزو ده، " آچیق سؤز " قزئتینده آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. او، " آذربایجان چاغیرییور " آدلی مقالهسینده تورک گنجلیگینه اوز توتاراق یازیردی:
" ائی گنج تورکلر! بو گون موقدّس کعبهنیز اولان وطنیمیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالیسینیز. اگر حقیقی علم آرزو ائدییورسانیز، یئنه وطنی آزاد ائتمهلیسینیز. اگر بیر میلّت اولاراق یاشاماق ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالیسینیز. هر بیر فیکرینیز، هر بیر دوشونجهنیز، هر بیر عمل و دیلگینیز اونون ایچریسینده تأمین اولونمالیدیر. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزلری بیر میلّت اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین ناموسونوز یئنه وطنیمیزین ایچینده سالامات اولا بیلر".
" آذربایجان میلّی میثاقی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی " اثرینده ایستیقلال بیاننامهسینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدن محمدزاده اؤنجه، ایستیقلالین قبول ائدیلمهسی شرایطینی و بو بیاننامهدن سونرا قوزئی آذربایجاندا باش وئرن حادیثهلره نظر یئتیرمیشدیر. او، یازیردی:
" مملکتین جانلی، ترقیپرور، موتحریک و محصولدار قیسمینی محض بو زومرهلر تشکیل ائدیردی. فئودالیزمله آرتیق چوخدان " الویداع! " - دئمیش اولان آذربایجاندا میلّی خاندان دا اولمادیغیندان ایستیبداد و جومهوریت آراسیندا تردّود ائتمیردی. تردّود ائدنلر، " دموکراتیک جومهوریت " ای قورو بیر نظریه حساب ائدنلر آذربایجانین کئچیرمیش اولدوغو ایجتیماعی-ایقتیصادی دؤورلری و ایجتیماعی-سیاسی جریانلاری بیلمهینلردیر. آذربایجان ایستیقلالینی آذربایجان بیگ و خانلارینین اینتریقاسی آدلاندیران دوشمنلریمیز، " دموکراتیک جومهوریت "-ی ده موساواتین شخصی آرزوسو حساب ائدنلر بیر شئیی اونودورلار کی، موساواتی تشکیل ائدن مفکورچیلر ده، خالق حرکاتینین اؤزونو ده یارادان یئنه میلّت، آذربایجان خالقی ایدی. موساوات فیرقهسی ده یالنیز میلّتین رأیینی، او مجلیس ده یالنیز میلّتین ایرادهسینی تمثیل ائدیردی. اونا گؤره ده " دموکراتیک جومهوریت " قراری میلّتین اؤز قراری، اؤز فرمانی و اؤز ایرادهسی کیمی قبول ائدیلمهلیدیر " .
اونون فیکرینجه، میلّی شورانین بوتون قرارلاری، او جوملهدن " ایستیقلال بیاننامهسی " خالقین ایرادهسینین محصولو ایدی. او، یازیردی کی، بو باخیمدان میلّی شورا " صینفی، مسلکی، جینسی، میلّی و دینی سرحدلری آرادان قالدیراراق بوتون وطنداشلارا برابر سیاسی-وطنی حوقوقلار تأمین ائتدیگی کیمی، اؤز سرحدلری داخیلیندهکی میلّتلره ده حوریّت و سربستلیک وئریردی. میلّتلرین حوریّت و ایستیقلالینی، میلّی منافعیین اینکیشاف و تکامولونو اؤزو اوچون غایه قبول ائدن بیر مجلیس مومکون دئییلدی کی، باشقا جور حرکت ائده بیلسین " .
او، بوتون بونلارلا یاناشی، میلّی شورانین بعضی مسلهلرده احتیاطلی آددیملار آتماسینی، دؤورون شرطلرینی بعضاً نظره آلماسینی دوغرو حساب ائتمیشدیر. خوصوصیله ده، میلّی شورانین آذربایجان جومهوریّتینین ایستیقلالینی اعلان ائدرکن اؤلکهنین باشدان-باشا بیر آنارشی ایچریسینده، خوصوصیله ده باکی باشدا اولماقلا قوزئی آذربایجانین شرق حیصهسینین بولشویک-داشناک ایستیلاسی آلتیندا اولدوغونو دیقته چاتدیران محمدزاده یازیردی:
" بونا گؤره مملکت قانونلاری و تشکیلاتلاری نیظاما سالماقدان اوّل حوقوقاً و رسماً اعلان ائتدیگی ایستیقلالی، آذربایجان میلّی شوراسینی فاکتیکی اولاراق یاراتمالی ایدی. ایکینجیسی، آذربایجان ایستیقلالینی اعلان ائتدیکدن سونرا قانونلار و تشکیلاتلارین اساسلاری مسلهلرینی موسیسهلر مجلیسینه بوراخاراق ایستیقلالین قورونماسی اوچون سیلاحلی موباریزیه باشلامیشدی کی، بو دا اصلینده مفکوره اوغروندا سیلاحلی موباریزیه باشلاماق دئمکدی. دئمهلی، میلّی شورانین ایستیقلالی اعلانی قراری مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورونون سونو دئییلدی کی، ایلک سیرایا مفکورهنین طبیقیندن، مفکورهچیلیکدهکی اوچونجو دؤوردن بحث ائدیلسین. بو ایستیقلال اعلانی قراری ایله مفکورهچیلیگین ایلک حاضیرلیق دؤورو بیتیردی. بوندان سونرا ایکینجی دؤور، مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورو باشلایاجاقدی. بو موباریزه زامانی بیر ایستیقلال قرارگاهی حالینا گلن میلّی شورا و اونون حؤکومتی، آذربایجانین خیلاصی و ایستیقلالینین فاکتیکی اولاراق (دئ-فاکتو) ووجوده گلمهسی اوچون چالیشاجاقدی " .
محمدزاده اونو دا خاطیرلادیردی کی، آذربایجان تورکچولوگونه، اونون اساس هدفی اولان میلّی ایستیقلالچیلیغا قارشی ایکی اساس موخالیف قووّه اولموشدور:
1) " بئینالمیللچیلیک " آدی آلتیندا پردهلنن بولشویکلرله،
2) " ایسلام بیرلیگی " آدی آلتیندا پردهلنن " ایتیحادچیلار " .
او، یازیردی:
" روسیه موسیسلر مجلیسی سئچکیلرینه قدر ساغی و سولو تمثیل ائدن ایکی غئیری-میلّی پارتیا اؤز فعالیتی و تبلیغاتلاری ایله یالنیز ایستیقلال علئیهینه دئییل، هم ده آذربایجان فیکرینین " آذربایجان " تعبیرینین، تورکلوک جریانینین دا علئیهینه ایش آپارمیشدیلار. نهایت ایستر یئرلی، ایسترسه ده موسیسلر مجلیسینه سئچکیلرده خالق موساوات پارتیاسی و اونونلا بیرلیکده حرکت ائدن " بیطرف دموکرات قروپ "-آ سس وئرمکله تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچیلیق غالیب گلمیش، غئیری-میلّی جریانلار مغلوب اولموشدو "
آنجاق قوزئی آذربایجان تورکلرینین " بئینالمیللچی " بولشویکلرله " ایسلام بیرلیگی " طرفدارلاری ایتیحادچیلاری دئییل، محض تورک بیرلیگی طرفداری موساواتچیلاری دستکلهدیگینی یازان محمدزادهیه گؤره، واختیله " موساوات فیرقهسی علئیهینه موباریزه ائدن، " آذربایجان " کلمهسینی یاخین بوراخمایان " غئیری-میلّی " قووّهلر بئله ایستیقلالدان سونرا اونو پروقراملارینین ایلک صحیفهسینه قئید ائتمیشدیر:
" میلّی موحیطیمیزدن اجنبیلره اوشاقلیق ائدن " غئیری-میلّی " جریانلار دئییل، آذربایجانچیلیغین، تورکلوگون، ایستیقلالچیلیغین آمانسیز دوشمنی اولان روسیه بئله بو گون بیر " آذربایجان " قیطهسی تانیماقدا، اهالیسینین تورک اولدوغونو، حتا آذربایجانین موستقیل بیر جومهوریت اولدوغونو سؤزده ده اولسا قبول ائتمکدهدیر " .
میرزه بالا محمدزادهیه گؤره، 20-جی عصرین اوّللرینده گئدن میلّی آزادلیق موجادیلهسیندن میلّیتی، ایستیقلالی، دموکراسینی، جومهوریتی ردّ ائدن و " ایسلام بیرلیگی "-نی اساس گؤتورن " ایتیحاد " ، ائلهجه ده سول جبهده دایانان " بئینللمیللچی " مارکسیست-لنینچیلر " موساوات " لا موباریزده مغلوب چیخمیشدیر. آنجاق اونلار بو مغلوبیتله مووقّتی باریشمیشدیر، چونکی ایدئیا خطلری تامام فرقلی ایدی. او، یازیردی:
" اونلار اوچون " موساوات "-ین مودافیعه ائتدیگی میلّیتی، تورکلوک، دموکراسی و جومهوریت پرینسیپلری یابانچی، حتّا ضرلی شئیلر ایدی. تا ایلک گوندن اعتباراً " موساوات "-ین دیله گتیردیگی پرینسیپلره موخالیف اولان بو فیرقهلرین آذربایجان بایراغینا صداقتلری مووقّتی و کئچیجی بیر زامان اوچون ایدی. ایسلامی بیئنالمیلل شوعارلارلا پرولتار-مارکسیست دوکترینلرین آذربایجانچیلیق، میلّیتیچیلیک و جومهوریتچیلیک پرینسیپلری ایله اوزلاشمایاجاغی گؤز قاباغیندادیر " .
بئلهلیکله، او، بئله قناعته گلیردی کی، آذربایجان میلّی میثاقی، بو گون بئله قانلی موباریزه فیرتینالاری ایچریسینده آیدین قورتولوش یولو گؤسترن بیر ایستیقلال چیراغیدیر. او، یازیردی:
" آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان خالقینین بوتون تفکّور، خیال، آرزو، عمل، مقصد و ایدئاللارینی، حیس و عقلینه عایید دوشونجهلرینی تمثیل ائدن، اونا سعادت قاپیلاری آچان، اونون یوکسلیش و بختیارلیق یوللارینی آیدینلادان بیر مشعلدیر. آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان تورکلوگونون صینیف و جینس منسوبیتینی نظره آلمادان هر بیر فردینین و عومومی هئیتی ایله هامیسینین حیات و سعادت مفکورهسیدیر. بو حیات و سعادت مفکورهسی صونعی بیر سیرا خیالپرستلرین فانتزیلریندن عیبارت دئییل، اون ایللر، بلکه ده اللی ایللرله داوام ائدن ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی، مدنی و ثمرلی بیر موباریزسینین نتیجهسیدیر " .
موهاجیرت دؤورونده ده یالنیز " موساوات "-ین آذربایجانچیلیق، ایستیقلالچیلیق، تورکچولوک و جومهوریتچیلیک پرینسیپلرینه صادیق قالدیغینی قئید ائدن میرزه بالا یازیردی کی، م.ا.رسولزادهه ایستانبولا گلنه قدر آذربایجان ایستیقلال دؤورونون کئچیجی و تصادوفی بیر حادیثه اولدوغو قناتینه هر یئرده تصادوف اولونوردو. رسولزادهنین آچدیغی میلّی دعاوا، خوصوصیله اونون بو یؤنده یازدیغی " آذربایجان جومهوریتی " اثری یئنیدن بوتون دونیانی آذربایجاندان بحث ائتمگه مجبور ائتمیشدی.
آذربایجان میلّی ایدئیاسینی دایم مودافیعه ائدن محمدزاده حساب ائتمیشدی کی، آذربایجانچیلیغین تاریخی بیر میسسیاسی وار و او، " موساوات " -ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-ایندا اؤز عکسینی بئله تاپمیشدی:
" آذربایجان قدیم زامانلاردان بری تاریخین موختلیف دؤورلرینده اؤزونهمخصوص سیاسی وارلیق گؤستهرهرک موستقیل دؤولت حالیندا یاشامیشدیر. آذربایجان خالقی ایسه موعاصیر میلّت اولماق اوزره زنگین بیر کولتور حیاتینا مالیک بولونموش و بونون منطیقی نتیجهسی اولاراق سیاسی بیر ایدئال داشیمیشدیر. بو ایدئالا ترجومان اولان میلّی آذربایجان " موساوات " خالق فیرقهسی 1918-جی ایلده میلّی آذربایجان جومهوریتی ایستیقلالینین اعلانینداکی تشبوثو، بو تشبوثون فیکیردن ایشه کئچیریلمهسی یولونداکی فعالیتی و نهایت قیزیل روس ایستیلاسینا قارشی میلّی موجادیله ایشینده گؤستردیگی یول گؤسترنلیگی ایله بوتون آذربایجانلیلارین بیریجیک سیاسی تشکّولودور " .
او، داها سونرا یازیردی:
" ایستیقلال و میلّی دؤولت ان یوکسک، ان قودسی و ان اینسانی بیر مفکورنی میلّی سرحدلر داخیلینده گئرچکلشدیرمک اوچون بیر واسیطهدیر. ذاتاً سیاسی تورکچولوک، میلّی دؤولت قورماق حرکاتی میلّی وارلیغی قوروماق اندیشهسیندن و مدنی میلّتچیلیگی گئرچکلشدیره بیلمک آرزوسوندان دوغمامیشدیرمی؟ موستقیل و آزاد بیر میلّی دؤولت حیاتی تورک مدنی بیرلیگینی تطبیق ائتمکدن و گئرچکلشدیره بیلمکدن علاوه میلّتین فردلرینی سعادته و ریفاها قوووشدورماق، ایجتیماعی بیر عدالت و برابرلیک قورا بیلمک اوچون ده لازیمدیر " .
بئلهلیکله، او، بئله بیر دوغرو نتیجیه گلیر کی، “ موساوات “-ین لیدرلیگی ایله آذربایجان خالقی اومّتچیلیکدن-ایسلامچیلیقدان تورکچولوگه، عومومی تورکچولوکدن آذربایجان تورکچولوگونه-آذربایجان میلّی دؤولتچیلیگینه دوغرو بؤیوک بیر یول کئچمیشدیر: " اگر او ( " موساوات ")، " ایسلامچیلیق " دؤوروندن " عومومی تورکچولوگه " ، اورادان دا تورک کولتور بیرلیگینه اساسلانان " آذربایجان میلّی دؤولتچیلیگینه " کئچمهمیش اولسایدی، یئرینی باشقا ایفراط و غئیری-میلّی فیرقهلره وئرجکدی " .
بس، سیاسی تورکچولوگون نتیجهسی اولاراق مئیدانا چیخان تورک دؤولتلری، کونکرت اولاراق آذربایجان تورک دؤولتی موستقیل اولاجاغی تقدیرده هانسی قورولوشا، هانسی سیاسی سیستمه اساسلانمالی ایدی. " موساوات "-ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، موستقیل تورک دؤولتینده نه ایفراط لیبرالیزمه، نه ده کومونیزمه یئر اولمایاجاقدی:
" بو قناعتله او، فردی آزادلیق و شخصی مولکیت اساسینی سیاست و ایقتیصاد پرینسیپی اولاراق قبول ائتمکله برابر عصریمیزین گوندن-گونه قووّتلنن بیر سنتزی حالیندا اولان همرأیلیک (سولیداریزم) سیستمی گرگینجه دؤولتله جمعیتین حاقلارینی تانیییر و اونلارین چارپیشان زومره منفعتلری اوزرینده نیظاملاییجی رولونو اویناماغا موکلّف مؤسیسلر اولدوغونو قبول ائدیر. بو سورعتله موساواتچیلیق میلّی بیرلیک و همرأیلیگی اساس اولاراق قبول ائدیر، هر جور صینیف و زومره حاکیمیتینی ردّ ائدیر " .
بو پروقراما گؤره، تورک مدنیتینین اینکیشافی و تکامولو، آذربایجان تورکونون سعادتی و ریفاهی بئله بیر میلّی همرأیلیک سیستمی داخیلینده مومکوندور. محمدزاده بو مسلهده ده " موساوات "-ین یئنی پروقرامیندان چیخیش ائتمیش و رسولزادهنین ایرهلی سوردوگو میلّی همرأیلیک (سولیداریزم) ایدئیاسینی مودافیعه ائتمیشدی. آرتیق بورادا فردی آزادلیق و مولکیتی ایله یاناشی، عومومینین منفعتی ده واردیر. او یازیر:
" بو تزده جمعیت ده (بوتون) وار، فرد ده (تک). فردی حوریت و مولکیت، عومومون، بوتونون، دؤولتین – میلّتین عالی منافعلرینه ضرر وورمامالیدیر. اونا گؤره میلّت-دؤولت فردی حوریت و مولکیتلری کونترول ائتمک حاقّینا مالیکدیر " .
محمدزاده آذربایجان تورکچولوگو، آذربایجان ایستیقلالچیلیغی، تورک بیرلیگی ایدئیالاری 1950-جی ایللرده قلمه آلدیغی مقالهلرینده ده اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 1950-جی ایللرده " آذربایجان " درگیسینده قلمه آلدیغی " قافقاز ایسلام اوردوسو " ، " ایستیقلال ظفرینین داستانی " ، " محمد امین رسولزاده " و باشقا مقالهلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینی اینکیشاف ائتدیرن محمدزاده بیرمعنالی شکیلده ایستیقلالچی مؤوقعیینی سونا قدر قورویوب ساخلامیشدیر. " قافقاز ایسلام اوردوسو " مقالهسینده تورکیهنین آذربایجان جومهوریتینه حربی یاردیمینی عئینی میلّتین بیر-بیرینه قوجاق آچماسی کیمی دَیرلندیرن محمدزاده یازیردی:
" تاریخی وظیفهسینی شرفله یئرینه یئتیریب گئدن قافقاز ایسلام اوردوسو اؤزوندن سونرا گنج میلّی بیر اوردونو نووهسینی یاراتمیشدی. بو اوردونون تأمین ائتدیگی نیظام و اینتیظام سایهسینده اینگیلیس ایشغال اوردوسو کوماندانلیغی آذربایجان ایستیقلالینی تانیماقدا ایلک آددیم اولاراق آذربایجان حؤکومتینی یئگانه مشروع (قانونی) مقام اولاراق اعلان ائتمیشدیر " .
اونون فیکرینجه، 27 آوریل فاجیعهسینین کومونیستلرین هر یئرده چیغیردیقلاری و باغیردیقلاری کیمی، آذربایجان کندلی و ایشچیسینین اینقیلابی دئییل، ساده روسیه اوردوسونون وحشیجه ایستیلاسی اولماسی هر کسه آیدین و آچیقدیر. بونو نظره آلاراق، او قئید ائدیردی کی، آذربایجان تورک خالقینین معصومانه آخان قانیندان یارانان میلّی اینتیباه روس آغالیغینین سون قبیر داشی اولاجاقدیر:
" ائی تورک خالقی! سنی آزاد ائدهجک و خوشبخت یاشاداجاق موباریزیه بوتون قووّتله حاضیرلاش، سنی بو موباریزه خیلاص ائدهجکدیر! آذربایجانین ایستیقلالینی بیر دفعه قوردون، ایکنیجی دفعه ده قورماق باجاریغینا مالیکسن. دوشمنینی تانی، میلّی اینتیباهینی یوکسلت، حاق سنینلهدیر " .
محمدزادهنین دونیاگؤروشونده مارکسیزم-لنینیزمین، بولشویزمین تنقیدی ده موهوم یئر توتموشدور. 1955-جی ایلده مونیخإه " قورتولوش " رادیوسوندا یاییملانمیش " آذربایجاندا آزادلیق یوخدور " مقالهسینده محمدزاده بیان ائدیردی کی، سووئت روسیهسینین ایشغالیندان سونرا آذربایجان تورکو ان بسیط اینسانی حوقوقلاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیر:
" یوخ یوردداشلاریم، بولشویکلرین قیزیل یالانلارینا اینانمایین. یاشادیغینیز حیات آزادلیق حیاتی دئییل. اورادا امک ده آزاد دئییل، دیلک ده آزاد دئییل، اینسان دا آزاد دئییل. امگین و دیلگین آزاد ساییلا بیلمهسی اوچون هر شئیدن اوّل اینسانین اؤزو آزاد اولمالیدیر. اینسان بوتون حوقوقی، مدنی، ایقتیصادی و باشقا اینسانی حاقلارا مالیک اولمالیدیر " .
اونا گؤره، بوتون بو حوقوق و آزادلیقلار ایسه آذربایجاندا یوخدور، چونکی بولشویکلر بونو آذربایجانلیلارین اللریندن زورلا آلمیشدیر. او، یازیردی:
" هر شئی کومونیست پارتیاسینین و حؤکومتینین مالیدیر. و مملکت اونلارین بیر مالیکانهسیدیر. تیجارت آلتلری ده اونلارین اینحیصاریندادیر. سیز یئتیشدیردیگینیز محصوللاری یوخ قیمتینه اونلارا تسلیم ائتمک مجبوریتیندهسینیز. هله ایستهدیگینیز و مؤحتاج اولدوغونوز محصولو یئتیشدیرمک آزادلیغینا دا صاحیب دئییلسینیز " .
محمدزاده دئییردی کی، بو حقیقتی، یعنی سؤزده فهله و کندلینین آزاد اولماسینی اصلینده ایسه حاکیمیتین بیر قروپون الینده جمعلشمهسینی بولشویکلرین لیدری لنین بئله قبول ائتمیشدیر. بئله کی، لنین " نه ائتمهلی؟ " اثرینده یازیر کی، فهله و کندلییه آزادلیق وئرمک، اوستهلیک اونلارا حاکیمیتده حؤکومت ایشلری اعتیبار ائتمک اولماز. محمدزادهیه گؤره، لنینین بو فیکیرلری "NEP" دؤورونده بوتون چیلپاقلیغی ایله ایثبات ائدیلدی:
" عزیز یورداشلاریم! گؤرورسونوز کی، بولشویکلر آزادلیق دوشمنی اولدوقلارینی اؤزلری ده بویونلارینا آلیرلار. بونون بیر حقیقت اولدوغونو لنینین سؤزلری و اونون قانلی وصیتینی یئرینه یئتیرن استالینین قانلی ایجرااتی دا ثوبوت ائتدی. آزادلیق سایهسینده اونلارین قانلی دیکتاتورالارینا سون قویاجاغیمیزی بیلدیکلری اوچون بولشویکلر سیزی بوتون حاقلاردان و واسیطهلردن محروم ائتمیشلر. اونلارین الینیزدن آلدیقلاری یالنیز امک و دیلک آزادلیغی دئییلدیر. یعنی سیز یالنیز ایقتیصادی آزادلیقدان محروم دئییلسینیز. بولشویکلر سیزین طبیعی و اینسانی حاقّینیز اولان دیلهدیگینیز کیمی اینانماق، دوشونمک، ییغیلماق، دانیشماق، یازماق و جمعیت قورماق آزادلیقلاریندان دا محروم ائتمیشلر. یعنی سیز بولشویکلردن باشقا بیر شئیه اینانا بیلمزسینیز " .
محمدزاده یارادیجیلیغیندا تورکچولوک و تورانچیلیغین تورک خالقلاری اوچون هانسی: سیاسی یوخسا، مدنی بیرلیک معناسی داشیماسی ایله باغلی مؤوجود اولان فیکیرلری دیرلندیرمگه و بو مسلهده توتدوغو مؤوقعیی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدی. محمدزاده هله، 27 آوریل ایشغالینا قدر تورکچولوگون/تورانچیلیغین تبلیغاتچیسی اولموشدور. او، حساب ائدیردی کی، آذربایجان تورکلری تورکچولوک شوعورو ایله مئیدانا آتیلمیش، آذربایجان تورکلوگو ایلک اوّل موستقیل و حورّ بیر جومهوریت ووجودا گتیرمیشدیر:
" آذربایجان تورکلوگو شرق عالمینده یئنی بیر تاریخ ووجودا گتیرمیش، تورک-توران تاریخینده یئنی بیر اینتیباه دؤورو یاراتمیشدیر " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، چاغداش دؤورده تورک فدراسیونو، تورک بیرلیگینی ووجودا گتیرمک اوچون، اوّلجه اورتاق بیر دیل، دین و مدنیت صاحیبی اولان خالقلار آراسیندا بیرلیک اولمالیدیر. بو ایسه دینی بیرلیکدن چوخ، میلّی بیرلیکله مؤوجود اولا بیلر. او، یازیردی:
" یالنیز بو موناسیبت بوتون موسلمانلاری مکانیکی بیر صورتده بیرلشدیرن " ایتیحادی-ایسلام "-دان عیبارت اولا بیلمز. " ایتیحادی-ایسلام " غئیری-مومکون بیر میف، بیر اعتیقاددیر. عکسینه، بوتون تورکلرین، بوتون فارسلارین، بوتون عربلرین جانلی بیر ووجود کیمی بیرلشمهلری هم مومکون، هم ده آرزو ائدیلندیر. موسلمان اولان میلّتلر بیرر میلّت و بیرر میلّی حؤکومت حالینا گلدیکدن سونرا بئله " ایتیحادی-ایسلام " دئییل، ایسلام ایتّیفاقی مومکون حادیثه اولا بیلر. آنجاق بئله بیر سیاسی ایتّیفاق مؤوجود اولماسا دا مدنی بیر ایتّیفاق واردیر و اولمالیدیر. بوتون تورکلر اؤز آرالاریندا بوتون دونیا فدراسیونونا بیر آددیم آتماق اوچون بیر فدراسیون یاراتمالیدیرلار. " یئنی توران بیرلیگی " آنجاق موستقیل تورک حؤکومتلرینین فدراسیونو شکلینده تصوور اولونا بیلر کی، آذربایجان دا بو موستقیل توران سیلسیلهسینین موهوم بیر حلقهسی دیر " .
او، یازیردی کی، هله تزار روسیهسینین داغیلماسی عرفهسینده تورکچولر و تورانچیلار واحید تورک دؤولتینین قورولماسی ایستگینده بولونسالار دا، بونون ایمکانسیز اولدوغونو آنلامیشدیلار:
" روسیهنین خارابالیقلاری اوزرینده واحید دئییل، آیری-آیری تورک دؤولتلری قورولور و یاخود قورولماق ایستهنیر. دونیا تورکلرینین ژئوپولیتیک وضعیتی، جوغرافی وضعیت اعتیباریله داغینیق و بیر-بیریلریندن اوزاق اولمالاری، اونلاری آیری-آیری دؤولتلر قورماغا سؤوق ائتمیشدی. دوغرودور، " موساوات " فیرقهسی بو وضعیتی نظره آلمیش و بو میلّی دؤولت پرینسیپینی دیله گتیررکن بیر گون بو دؤولتلرین فدراسیون یاراداجاقلارینی تصوور ائتمیشدی. فقط او " بیر گون " اوزاق، بو گون ایسه یاخین ایدی. تورک دونیاسینین ژئوپولیتیک وضعیتی، مدنیت و کولتور خوصوصوندا عئینی مفکوره، غایه و تاکتیک صاحیب موختلیف تورک ائللرینی سیاسی-دؤولتچیلیک ساحهسینده محلّی یوردچولوق-وطنچیلیک یولونا سؤوق ائتمیشدی " .
اونون فیکرینجه، بیر بوتون حالدا باشلایان تورک میلّی حرکاتینین آیری-آیری یوردچولوق و میلّی دؤولتچیلیک حالینا گلمهسینده سیاسی، جوغرافی، ایقتیصادی و استراتژی سببلر موهوم رول اوینامیشدی.
محض بو سببلرین نتیجهسیدیر کی، تورکیه ده میلّی حرکاتا باشلایانلار یالنیز تورکیه تورکلرینی دوشونموش، اونلارین پروقرامیندا تورکیه خاریجینده کی تورکلردن بحث اولونمامیش، حتّی تورکیه میثاقی-میلّینی گئرچکلشدیرمک اوچون غربی اوروپا ایمپریالیستلری ایله دؤیوشده تورکوستان، قیریم، ایدیل-اورال و آذربایجان تورکلرینین موباریزه آپاردیقلاری روسیه ایله موتفیق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی. تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرا دا بو پروسه داوام ائتمیش و تورک بیرلیگی اوغروندا موباریزه آپاران " تورک اوجاغی " اوّلجه فعالیتینی تورکیه ایله محدودلاشدیرمیش، داها سونرا ایسه بیر مودت قاپانمیشدیر. محمدزاده یازیر:
" آرتیق تورکیه ده بیر تورکیه تورکچولوگو دوغموشدو و بو حالین جیغیریندان ساپمیش بیر خطاسی اولماق اوزره " آنادولو میلّتچیلیگی " اپیزودو دا موشاهیده ائدیلمیشدی. " آنادولو " مجموعهسی اطرافیندا توپلانان بیر قروپ ضیالیلاردان عیبارت زومرهنین ایرهلی سوردگو ایدیعایا گؤره تورکلوک بیر میلّت دئییل، بیر عیرقدیر و بو عیرقه آنادولو، آذربایجان، تورکوستان و ای.آ. کیمی میلّتلر داخیلدیر " .
دوغرودان دا بو دؤورده، تورکچولوگون ایدئولوقو ساییلان ض.گؤکآلپ بئله تورکچولوگون و تورانچیلیغین رئال سیاسی-ایدئولوژی هدفی کیمی تورکیهچیلیگی گؤتورموشدو. اونون فیکرینجه، اوزاق گلهجکده اوغوزچولوق و داها سونرا تورانچیلیق مومکوندور کی، بو ایسه داها چوخ سیاسی دئییل، مدنی بیرلیک ماهیتلی ایدی. گؤکآلپ یازیر:
" یوز میلیون تورکون بیر میلّت حالیندا بیرلشمهسی تورکچولر اوچون قووّتلی بیر جوشقونلوق قایناغیدیر. توران مفکورهسی اولماسایدی، تورکچولوک بو قدر سورعتله یاییلمایاجاقدی. بونونلا برابر، کیم بیلیر، بلکه گلهجکده توران اولکوسونون گئرچکلشمهسی ده مومکون اولاجاقدیر " .
م.ب.محمدزاده قئید ائدیردی کی، آرتیق تورکچولوک-تورک بیرلیگی کیمی رومانتیک تورانچیلیق دا اسکی معناسینی تامامیله دییشدیرمیشدی. تورکچولوک و تورانچیلیق مسلهسینده، “ موساوات “-ین 1936-جی ایلده قبول ائتدیگی " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، عومومی تورکچولوکله آذربایجانچیلیغی ایدئال بیر صورتده بیرلشدیرمگه نایل اولماق لازیم ایدی. یعنی موساواتچیلار تورک مدنی بیرلیگینه صادیق و باغلی قالماقلا یاناشی، موستقیل آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینی مودافیعه ائدیردیلر. او، یازیردی:
" موساواتچیلیق بؤیوک تورک کولتورونه باغلی، میلّی، مدنی و اینسانی دَیرلری منیمسهین، حورّیّت، جومهوریت و ایستیقلال ایدئالینا صادیق آذربایجان وطنسئورلیگیدیر. بؤیوک تورکلوگه منسوب بیر مملکت اولماسی سببیله آذربایجان دیگر تورک ائللری ایله کولتورل صورتده باغلیدیر. بو باغلیلیغین بوندان اول اولدوغو کیمی، بوندان سونرا دا قورونماسینی موساواتچیلیق جیدیتله مودافیعه ائدر" .
میرزه بالایا گؤره، تورکچولوک ان یوکسک سعادت ماهیتینده اولدوغو اوچون، میلّییته باغلی قالماق، میلّت کیمی یاشاماق، یابانچیلاشماقدان قورتولوب میلّته دؤنمک، منسوب اولدوغو میلّت تورک اولدوغو اوچون، تورکلشمک، تورک اولاراق یاشاماق، تورک اولاراق قالماق دئمکدیر. تورکچولوگون هدفی اولان تورانچیلیغین مقصدی شوروی ایمپراتورلوغونو پارچالاماق، شوروی اسارتی آلتیندا اینله ین اسیر میلّتلری قورتارماق، موسکونو دونیا صولحو اوچون تهلوکه تشکیل ائتمهیهجک بیر حالا گتیرمکدیر کی، بو دا تورک دونیاسینین، او جومله دن ده تورکیهنین امین-آمانلیغی دئمکدیر.
میرزه بالا هله، 1918-جی ایلین اوّللرینده تیفلیسده قافقاز کونفدارسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچیلار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤسترهرک قافقاز فدراتیو جومهوریتینین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانیلماسی مقصدی ایله یارادیلان قافقاز طلبهلرینین مرکزی کومیته سینین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق " گنجلر صداسی " درگیسینین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدور. میرزه بالا بو کومیته هئیتی ایله بیرگه قصبهلرده، کندلرده، فابیرکلرده تبلیغات آپاراراق قافقاز فدراتیو جومهوریتینین یارادیلماسی ایستیقامتینده اؤنملی رول اوینامیشدی.
بو مسله ده ده رسولزاده ایدئیالارینین داوامچیسی اولان محمدزاده، قافقازچیلیق ایدئیاسینی موهاجیرتده یاشادیغی دؤورده ده داوام ائتدیرمیشدیر. خوصوصیله ده، 1930-جو ایللرده تشکولو و فعالیتینده آذربایجان سیاسی موهاجیرلرینین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی " قافقاز کونفدراسیون شوراسی " فعالیته باشلامیشدی.
قافقاز خالقلارینین جوغرافی، ایقتیصادی و تاریخی علاقهلرینی اونلارین بیرلیکده یاشاماسینی شرطلندیرن عامیل سایان محمدزاده گؤستریردی کی، قافقاز خالقلاری آیریلدیقلاری زامان اسارته دوشموش، بیرلشدیکلری زامان قورتولموشلار. اونون اوچوندور کی، تورکیستاندا، قوزئی قافقازدا، ایدیل-اورالدا " پارچالا و حؤکم ائت " سیاستینی تطبیق ائدن موسکو همیشه زاقافقازیادا بیرلیگی انگللهمیشدیر.
“ موساوات “-ین 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلن 3-جو قورولتایینین " یئنی پروقرام اساسلاری"-نا گؤره، آذربایجان تورکلری موستقیللیک الده ائتمک اوچون قافقازین دیگر میلّتلری ایله بیر یئرده موباریزه آپارمالی و حتّی اونلارلا کونفدراتیو دؤولتده بیرلشمگی بئله ایستیثنا ائتمهملی ایدی. محمدزاده ده موساواتین " یئنی پروقرام اساسلاری " پروقرامیندان چیخیش ائدهرک قئید ائدیردی کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسینین مؤوجودلوغونا سبب ایسه شرقی اوروپا ایله یاخین شرقی بیرلشدیرن و خزرله قارا دنیز آراسیندا یئرلشن قافقازین آیریلماسی غئیری-مومکون اولان بیر عوضوودور:
" قافقاز میلّتلری موختلیف باغلارلا بیر-بیرلرینه او قدر باغلیدیرلار کی، هامیسی موستقیل و همرأی اولمادان هئچ بیری آزادلیغینی قورویا بیلمیر. آذربایجان مسلهسی بوتون قافقاز مسلهسینین بیر پارچاسیدیر. قافقازدا موستثنا و نوفوذلو بیر یئر توتان آذربایجان اؤز ایستیقلالینی الده ائدیب قوروماق اوچون قافقازین دیگر میلّتلری ایله ال-اله یورومک مجبوریتینده دیر " .
قافقاز خالقلارینین بیر گون یئنیدن اؤز موستقیللیگینی الده ائدهجگینه اینانان موتفکّیر، 1958-جی ایلده قلمه آلدیغی " قافقاز ایستیقلال اعلانینین 40-جی ایلدؤنومو موناسیبتی ایله " آدلی مقالهسینده یازیردی کی، بو گون قافقاز روسیهنین ایشغالی آلتیندا اولسا دا، آنجاق عوصیان حالیندادیر:
" قافقاز بو گون بولشویکلرین حاکیمیتی آلتیندا میلّیت و ایستیقلال آتشی ایله توتوشموش بولونویور. بولشویک ایستیلاسینین آرادان قالخماسی ایله قافقاز خالقلارینین الده ائدهجکلری باغیمسیزلیق و حورّیّت یاخین شرقی ده راحاتا قوووشدوراجاقدیر. بو اعتیبارلا بو گون سووئتلر بیرلیگینین حربی بازاسی اولان قافقاز بو ایشغالدان قورتولدوقدان سونرا بوتون دونیا اوچون بیر باریش و گوون عونصورو اولاجاقدیر " .
اونون دونیاگؤروشونده میلّی مدنیت، میلّی اخلاق مسلهلری ده موهوم یئر توتموشدور. محمدزاده دوغرو یازیردی کی، هر بیر میلّت ماهیتجه ده، فورماجا دا میلّی مدنیتدن چیخیش ائتملیدیر. عکس تقدیرده میلّی مدنیتدن اوزاق قالان بیر دؤولتده قاجارلار دا، عوثمانلیلار دا اولدوغو کیمی، اوچوروملار یارانار و عوصیانلار چیخار:
" اسکی سارای ذهنیتیله " ماهیتی " و هر شئیی کندیلریندن عیبارت بیلن کومونیستلر چوخ درین غفلت ایچریسینده ایدیلر. آذربایجانین حقیقی وضعیتینی اوبیئکتیو باخیشلا گؤره بیلمهدیکلریندن فیکیرلرینده ایصرار ائدیردیلر. حالبوکی شکیلجه و ماهیتجه تورک اولان آذربایجان مدنیتی یئنی شراییط ایچریسینده بو مدنیتی ماهیتجه داها چوخ تورکلشدیرمیش و میلّیلشدیرمیشدیر " .
او، میلّی قووّهلرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمهسینه اعتیراض ائتمهلرینه سبب اولاراق، بولشویکلرین مکرلی نیتلرینی و بونون آذربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقهلره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی. او، دوغرو یازیردی کی، سووئت ایدئولوقلاری روسلاشدیرما نتیجهسینده یاری روسجا، یاری تورکجه اولان " اینترناسیونال " دیل یارادیردیلار.
عومومیلیکده، محمدزادهنین مودافیعه ائتدیگی ایدئیالارین اساسیندا آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق دایانمیشدیر. اونون دونیاگؤروشونده " میلّی آذربایجان " ، " آذربایجانچیلیق " ، " آذربایجانیزم " ، " آذربایجان میلّی ایدئیاسی " دئدیکده ده، یالنیز عومومی تورکچولوگون دوغوردوغو و اونون موستقیل بیر حیصهسینه چئوریلمیش آذربایجان تورکچولوگو ایفاده اولونموشدور. آنجاق اونون سیاسی فلسفهسینده آذربایجانچیلیق یالنیز تورکچولوکله محدودلاشمامیش، عئینی زاماندا ایستیقلالچیلیغی، موساواتچیلیغی، خالقچیلیغی و دؤولتچیلیگی ده اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. محمدزاده آذربایجانچیلیق و تورکچولوک آراسینداکی موناسیبتلره خوصوصیله دیقت ائتمیشدیر. بونا سبب ده، بیر چوخقووّهلرین مومکون اولدوغو قدر آذربایجانچیلیغی تورکچولوکدن اوزاقلاشدیرماق جهدلری ایدی. او، یازیردی:
" آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی اورتایا آتماقلا بیز هئچ ده تورکچولوگو اینکار ائتمیریک، آنجاق آذربایجان وطنی ایدئیاسینی بیرینجی یئره کئچیریر، آذربایجانین جوغرافی سرحدلری داخیلینده میلّتین یئکدیللیگینی و وحدتینی بیرینجی درجهلی وظیفه کیمی ایرهلی سوروروک" .
او، آذربایجان میلّی ایدئیاسیندان (آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق) سونرا ان چوخ دیقت ائتدیگی ایدئیالار تورانچیلیق/ تورکچولوک، قافقازچیلیق و میلّی همرأیلیک (سولیداریزم) اولموشدور. محمدزاده اوچون تورانچیلیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونو و ایستیقلالچیلیغی آیاق اوسته توتماق اوچون اساس نووه حساب اولونوردو. چونکی تورانچیلیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونون و میلّی ایستیقلالچیلیغیین وار اولما سببی ایدی. اگر تورکچولوک ضعیفلهینده ده، گوجلننده ده بوندان ان چوخ تاثیرلنن محض آذربایجان تورکچولوگو ایدی.
قایناقلار
کؤچورن: عباس ائلچین