آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات
آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ۱۹۱۸–۲۰ ایللر بوتون اوّلکی دؤورلره نیسبتاً ان یوکسک اینکیشاف مرحلهسیدیر. بو دؤورون مطبوعاتی هم کئیفیت، هم ده کمیت باخیمیندان میلّی مدنیتین موهوم ترکیب حیصهسی کیمی آذربایجان حیاتینین جانلی سالنامهسینه چئوریلدی. ایکی ایل ایچریسینده اؤلکه ده ۱۰۰-ه یاخین آددا قزئت و درگی چیخمیشدیر. جومهوریت دؤورو مطبوعاتینین سجیهوی خوصوصیتی تکجه اونون سای گؤستریجیسینده دئییل، هر شئیدن اول ایدئیا-مضمون زنگینلیگینده ایدی.
۱۹۱۸–۲۰ ایللر مطبوعاتین ایدئیا ایسیتیقامتی باخیمیندان تخمیناً آشاغیداکی کیمی قروپلاشدیرماق اولار:آذربایجان خالق جومهوریتی ایدئیالارینی تبلیغ ائدن میلّی مطبوعات، جومهوریت حؤکومتینه موخالیفتده اولان بولشویک مطبوعاتی، بولشویک مطبوعاتی ایله موخالیفتده اولان اسار-منشویک مطبوعاتی، ارمنیلرین آذربایجانا قارشی اراضی ایدیعالارینا حاق قازاندیرماق اوچون جانفشانلیق ائدن ارمنی-داشناک مطبوعاتی، اؤزونو بیطرف آدلاندیران و هئچ بیر سیاسی پارتیایا منسوب اولمایان اینفورماتیک قزئتلر، درگیلر. لاکین اونلارین ایچریسینده داها رئال حیات قووّهسینه و گئنیش اوخوجو آودیتوریاسینا مالیک اولانی آذربایجان خالق جومهوریتینین ایدئیالارینی تبلیغ ائدن و دستکلهین مطبوعات ایدی.[1]
جومهوریت حؤکومتی دؤورونده باکی، گنجه، شوشا، تیفلیس، ایروان و دیگر مدنی-اینضیباطی مرکزلرده چیخان مطبوعات نومونهلری تکجه آذربایجان-تورک دیلینده دئییل، روس، گورجو، ارمنی، لهیستان، فارس، آلمان و غئیری دیللرده ده نشر ائدیلیردی.
اسماعیل بیگ قاسپرالینین "ترجومان"-ی: مودرنیزمین جارچیسی
ادوارد لاززِرینی
اسماعیل بیگ قاسپرالینین حیاتی، فعالیتی، یارادیجیلیغی دایم دیقت مرکزینده اولوب، آراشدیریلیب. بؤیوک فیکیر آدامینین شخصیتینه اولان ماراق چوخدان سرحدلری آشیب. بو جهتدن آمریکانین ایندیانا بیلیمیوردونون پروفسورو ادوارد لازرینینین قلمه آلدیغی مقاله دیقتی چکیر. مقالهنی ایختیصارلا اوخوجولاریمیزین دیقتینه چاتدیریریق.
بدنه جان وئرن روحدور
فریدریک شیلر
فیکیر و غایه یوخلوغو اینسانین جسارتینی قیریر، اونو اویوشدورور و ضعیفلهدیر.
اسماعیل بیگ قاسپرالی
... اسماعیل بیگ قاسپرالینین ایستراتژینین مرکزینده قزئت یاراتماق و اونو یاشاتماق قطعیتی دایانیردی. زامان-زامان قازان، تیفلیس، تاشکند و باکیدا بو یؤنده ائدیلمیش جهدلره باخمایاراق او، روسیهنین ان اوزون عؤمورلو تورکدیللی قزئتینه چئوریلهجک مطبوع اورقانین نشری اوچون رسمی ایجازه آلانا، یعنی 1917-جی ایلهدک موباریزه آپاردی. او، مطبوعاتی اؤزونون بؤیوک لاییحهسینی ان تاثیرلی فورمادا تبلیغ ائدن، ان گئنیش اوخوجو کوتلهسینه چاتدیران و مودرنیزمه موخالیف اولانلارین عؤهدهسیندن گله بیلن واسیطه ساییردی. بو، عئینی زاماندا، جهالت و سهو معلوماتدان قایناقلاندیغینا ایناندیغی، روسلارلا موسلمانلاری بیر-بیرینه قارشی قیزیشدیران غرضلی احکامی آرادان قالدیرماق اوچون فؤوقالعاده گوجه مالیک بیر واسیطه ایدی. اوستهلیک، قزئت، مودرنیزم طرفدارلارینین پروقرامی اوچون فوروم تشکیل ائتمکله ائله ایندیدن اینکیشاف یولونا قدم قویموش، آما هله ضعیف، داغینیق اولان گوجلرین بیرلشدیریلمهسینه و شوبههسیز، قارشیداکی چتین دؤور عرضینده اونلارین تشویقینه ده فایدا وئره بیلردی. ادامه مطلب ...
" قاپی "
رامیز رؤوشن
بو دونیانین دؤرد ایلی،
داوا ایلی، درد ایلی.
1.قاپی
او ایلین اوتلاری اوزون،
دؤرد ایل ایدی بیچن یوخدو،
اوزانمیشدی بویلاری.
او ایلین قیزلاری اوزون،
دؤرد ایل ایدی چالینمیردی تویلاری، اوزانمیشدی، اوزانمیشدی بویلاری.
او دؤرد ایلی یوللارا بویلانماقدان
قوجا-قوجا قاریلار دا
بلکه بوی آتمیشدیلار... ادامه مطلب ...
ایستعمارچیلار و تحصیل مسئلهسی
هر ایستعمارچی اؤلکهنین، اؤز شراییطینه گؤره یئریتدیگی آیری سیاستلری واردیر. اینگیلیسلر، فرانسهلیلر، روسلار، هولندلیلر، بلژیکلیلر، ایسپانیالیلار و باشقالاری، آمانسیزجاسینا، رنگلری، دیللری و دینلری اؤزلریندن فرقلی اولان اؤلکهلرین اوشاقلارینی محو و تارمار ائتمیشدیلر.
اینگیلیس ایستعمارچیلاری، یئرلی اوشاقلاری اینگیلیس کولتورونه حئیران قیلماغا، اؤز کولتور و مدنیّتلریندن اوتانج دویماغا، اؤز میلّی دیللری یئرینه اینگیلیسجهنی ایشلتمگه و مسیحیلشدیرمگه چوخ اؤنم وئریرلر. اینگیلیسلرین، اؤزللیکله هیندیستانداکی تشبوثلری گؤز اؤنونده توتولورسا، موستملکهلرده سوردوردوگو تعلیم و تربیّهنین اساسلاری بئلهجه خولاصه اولونا بیلر:
1 - موستملکه اؤلکهلرینده، اینگیلیس کولتورونو، یوکسک طبقهدن باشلایاراق خالق طبقهلرینه ائندیرمک، اونلاردا اسکیکلیک دویغولارینی درینلشدیرمک،
2 -ایبتیدایی تحصیلی آنا دیللرینده، اورتا و عالی تحصیلی ایسه اینگیلیس دیلینده آلماقلا یئرلی و میلّی دیللرین مدنی دیل کیمی اینکیشافینین قارشیسینی آلماق، خاریجی دیلده علم اؤیرنمگین چتینلیگیندن ایستیفاده ائدهرک گنج یئرلی اوشاقلارین شوعورونون فورمالاشماسینی لنگیتمک و اونلاری مؤوضولاری آنلامادان ازبرلهمگه مجبور ائتمک،
3 – ایمتیحانلاری آسان و سو کیمی توتماق کئیفیت بؤحرانی چیخاراراق مظلوم، مغلوب، یاری ضیالی یئتیشدیرمک،
4 - میسیونر مکتبلری و کالجلری آچماقلا موستملکه خالقینی مسیحیلشدیرمک...
سیّد احمد آرواسی (تورکیه قزئتی: 23/10/1986)
کؤچورن:عباس ائلچین
چگیرتکه
بهروز دهقانی
چئویرن: عباس ائلچین
او ایل محصولوموز یاخشی ایدی. قاباقجا سو یوخ ایدی، محصولوموزون یاریسی قوروموشدو. سونرا یاغیش یاغدی، حاییف کسیلینجه سئل گلیب قاباغینا کئچنی یویوب آپاردی. هر زامان باش وئرن بو بایاغی حادیثهلرین اوستوندن کئچسک او ایل بیزی قورخوداجاق هئچ بیر شئی اولمادی. هامیمیز دیوار دیبنده اوتوروب بوغدالارین سارالماسینی، جانینا دوشوب بیچمهسینی گؤزلهییردیک.
اوزون مودّت ساریسو خستهلیگیندن فلج اولوب ائشیگه چیخا بیلمهین، تندیرین قیراغیندا خانننهمین یانیندا اوتوروب قیشیمیزا یون جوراب توخویان خان باباما، «بو ایل سونبوللرین هرهسینده اون بئش دن وار» دئدیگیمیزده سؤزلریمیزه اینانماییب دئییردی:
- بو یان-یؤرهده کیمسه اون دنهدن چوخ گؤرمهییب. ادامه مطلب ...
دیلنچی
غلامحسین ساعدی
چئویرن: عباس ائلچین
بیرآی اولمامیش اوچ کره قوما گئدیب قاییتدیم. سون کز سانکی ایشلرین کورلاناجاغی اورگیمه داممیشدی آنجاق یئنه گئجه یاریسی سینیق بیر ماشینلا یولا دوشوب دانیئری سؤکولمهمیش سیّد اسداللهین قاپیسیندا ایدیم.
قاپینی دؤیدوکده عزیزخانیم گلدی، منی گؤرونجه چاشیب قاش-قاباق ساللادی. قاپی آغزیندان چکیلنده چاش-باش باخیب دئدی:
- «بؤیوکخانیم بهیم گئتمهمیشدین!؟»
اوزومه گتیرمهدیم، سالام-علئیک ائدهرک ایچری گیریب دالاندان گئچدیم، یئنیجه یوخودان اویانان اوشاقلار، حیطده، حوووض باشیندا ال-اوزلرینی یوماقدا ایدیلر، آیاغا قالخیب منه باخدیلار. دیوارین قیراغیندا اوتوروب بوخچامی یانیما قویاراق اوراداجا قالدیم.
عزیزخانیم یئنه سوروشدو:
-«بؤیوک خانیم دوغرودان گئتمهمیشدین بهیم؟!»
ـ «نییه ننهجان، گئتمیشدیم آنجاق گئنه قاییتدیم.»-دئدیم.
عزیزخانیم دئدی:
- «گئدیب گلهجک ایدینسه، آخی نییه گئتدین ؟ بورادا قالاردین بیزیم ده فیکریمیز دینج اولاردی.»
گولوب دئدیم:
- «ایندی گلمیشم فیکریز دینج اولا، آنجاق ننهجان بوکز بوشونا گلمهمیشم، بیر واجیب ایش اوچون گلمیشم.» ادامه مطلب ...
ساندویچ
غلامحسین ساعدی
چئویرن: عباس ائلچین
قاپی یاریمچیق آچیلدی. موشتریلر دؤندوکده ایریاوزلو اوجابوی ، ائنلیکورک بیر کیشی گؤردولر؛ توتقون بیر گؤزلوک گؤزونه تاخمیش، چال ساچلارینی اؤزنله دارامیشدی. قاپی آراسیندا دورارکن ساندویچچی ایله تزگاهینی گؤزدن گئچیریردی.
سانکی تلفون آچماغا ویا بیر یئرین سالیغینی سورماغا گلمیش ایدی. دؤنوب گؤزآلتی یئیین-یئیین ساندویچ یئینلره باخدی. ایکی کؤنوللو ایدی، نه قاییتماق ایستهییردی نه ده ایچرییه گئچمک. سونوندا قاپینی ایتهلهییب ایچری گیردی. اگنینده اولدوقجا یاراشیقلی سورمهیی پالتاری، آیاغیندا ایسه اینجه باشماقلاری وار ایدی. آغ بیر مندیلی بارماقلارینا ساریب بورمالاییردی. دوکانین کیفیرلیگیندن اورگی بولانمیش کیمی ایدی.
ادامه مطلب ...دیلین و نیطقین تفکْورله علاقهسی
تفکّور و دیل
دونیانی دیلسیز تصووّر ائتسک او آنلاییشلارسیز، مدنیتسیز اولاردی.اینسان اونلار آراسیندا رابیطه رولونو اویناییر. دیل اینسانین فیکیرلشدیگی، قاورادیغی و یاددا ساخلادیغی شئیلره تاثیر ائدیر. مووافیق اولاراق تعلیم اینسانین سؤزلو (فیکری) گوجونو آرتیرماق مقصدی داشیییر. لاکین فیکری پروسهلر اکثر حاللاردا سؤزسوز باش وئریر.
دیلین تفکّوره تاثیری پسیکولوژیده چوخ موباحیثهلی مسلهدیر. دیلچی بنجامین لی وورف تصدیق ائتمک ایستهییردی کی، دیل تفکّور اوصولونو موعین ائدیر. وورفون لینقویستیک نیسبیلیک نظریهسینه گؤره موختلیف دیللر گئرچکلیگی موختلیف جور قاوراماغا گتیریب چیخاریر. «دیل اؤزو اینسانین اساس ایدئیاسینی فورمالاشدیریر». وورف تصدیق ائدیر کی، "خوپی" طایفاسیندا فعلین کئچمیش زامان فورماسی یوخدور. وورفا گؤره خوپی طایفاسی آسانلیقلا کئچمیش حاقیندا فیکیرلشه بیلمز.
وورفون نیسبیلیک نظریّهسی بیر دیلده دانیشان و دیلین فیکرین اؤتوروجوسو کیمی باشا دوشن اینسانلار اوچون یاددیر. آما ایکی موختلیف سیستملی دیللرده دانیشان اینگیلیس و ژاپون یقین کی، موختلیف دیللرده فرقلی فیکیرلشیر. ایکی دیلده دانیشان بیر چوخ اینسانلار حساب ائدیر کی، ایستیفاده ائتدیکلری دیلدن آسیلی اولاراق فرقلی قاوراییش نوماییش ائتدیریرلر. دیلی اؤیرنمکله مدنیت حاقیندا چوخ شئی اؤیرنمک اولور. دیلی ایتیرمکله دیله باغلی اولان تفکّورو ده ایتیریریک. ادامه مطلب ...
درس کلاسی
غلامحسین ساعدی
چئویرن: عباس ائلچین
بیزی سینیق-سالخاق بیر کامیونون ایچینه تپمیشدیلر؛ چالا-چوخوردان گئچنده چرچیوهسی آچیلیب بیر هوْوردان ییغیلیردی، بیزسه اوست-اوسته بوشالیر، ییخیلماماق اوچون بیربیریمیزدن یاپیشیردیق. سانکی انگی آردیجیل آچیلیب یومولان آنجاق چئینهییب اودماغا حؤوصلهسی اولمایان بیر جاناوارین آغزیندا ایدیک. گونش بوتون گؤیو توتموشدو؛ چئورهسینه فیرلانیردی؛ سولوق آلیب وئریردی؛ وئردیکجه ده اود یاغدیردی تپهمیزه. هامیمیز لؤهلهییردیک. آچیلی آغیزلارلا بیربیریمیزه باخیردیق. کیمسه، کیمسهنی تانیمیردی. یاشید دئییلدیک.اؤنومده اون دؤرد یاشلی بیر اوغلان اوتورموشدو. یانیمدا یورغونلوقدان تاخما دیشلرینی چیخاردیب اوْووجوندا ساخلایان بیر قوجا کیشی وار ایدی، قیرخ یاشلی بیر کیشی ایسه باشینی قوللاری ایله سیم-سیخی دوگونلهدیگی دیزلرینه قویموشدو. هامی دوگونلنمیشدی. هامی یارالی-خورالی ایدی. آلتمیشدان چوخ کیشی ایدیک. هامی جیر-جیندیر، توز-تورپاق ایچینده ایدی، تکجه بیر نئچهمیزین آیاغیندا باشماق وار ایدی. هامیمیز سوسغون ایدیک؛ آج ایدیک؛ سوسوز ایدیک. کامیون یولون دؤنگهلریندن گئچنده چوخلو توز-تورپاق قوپاریر، هر کس ده اؤسکوروب آغزیندان بیر پارچا پالیق ائشیگه آتیردی. ادامه مطلب ...
منی وورسالار...
غلامحسین ساعدی
چئویرن: عباس ائلچین
بیر آی بویونجا نئجه چاشقین و اوزگون اولدوغوموزا کیمسه اینانماجاق. بیربیریمیزی تانیدیغیمیز "ایکینجی" بؤلمهدهکی اوشاقلارین چوخو ، حیزب شؤعبهلرینین بیرینده دابان دؤگوب جان چکیردیک. همیشه بئله سانیردیق حساب-کیتاب اوزوندن بیزی دنلهییب بو ایتدامیندا یان-یانا باسیبلار. آنجاق بیزیم داوارنیشیمیز گؤزتچی و دوستاقچیلارا قارشی سانکی اؤنجهدن بیربیریمیزی هئچ تانیمیریق، تکجه بیر دامدا اولدوغوموزدان بیر سوفره باشیندا اگلشیب بیربیریمیزله دردلشیریک کیمی ایدی. بیر گؤزتچی تاپیلاندا سوسماق یئرینه بیری باشلاییردی یاشاییشینا گؤره چرنلهمگه، دیگری ایسه باشقاسینین آد-سانیندان ایش-پئشهسیندن سوروشماغا.گؤزتچینین دوداغیندا لاغلی گولوش گؤرمهیینجه آرخایین اولوردوق طرف بیزیم تشکیلاتی ایلیشگیمیزین اییینی آلماییب. ادامه مطلب ...