موحاریبه و ادبیات
حسین جاوید
توحاف شئی!.. هارایا گئتسن، هر نهیه باخسان، بیر سارسینتی، بیر پریشانلیق حؤکمفرما… بوتون کؤنوللر ایضطیرابدا، بوتون روحلار هیجاندا، بوتون گؤزلر اینتیظاردا…
کورهیی-عرضین، بو جاناوار یاتاغینین بیر بوجاغی، بیر نؤقطهسی یوخ کی، دویغوموز سالدیریشلاردان، ائشیتدیگیمیز گورولتولاردان موتاثیر اولماسین! یانار داغلاردان سئچیلمهین توپلار، اینسانلاری دئییل، صحرالارین وحشیلرینی بئله دهشتلر ایچینده بوراخیر. دونیامیز ایندییه قدر هنوز بؤیله قورخونج بیر بلایا راست گلمهمیش، بؤیله مودهیش بیر اینقیلاب گؤرمهمیش. ایسکندر، ناپلئون کیمی جاهانگیرلر، چینگیز، تئیمور کیمی باهادیرلار مزارلاریندان باش قالدیریب بو موحاریبهنی سئیر ائتسهلر، شوبههسیز کی، حئیرت و تأثوردن اؤزلرینی آلامازلار. ذاتاً بو موحاریبه ، بیر موحاریبه دئییل ده، موسری بیر بلادیر، بیر طاعوندور، عالمشومول بیر فلاکتدیر…
فقط بو فلاکت هر کسی بیر درجه ده دوشوندورمهییر، هر اؤلکهده بیر تاثیر بوراخماییر. بیرینی گولدورورکن، دیگرینی آغلادیر. بیرینی مأیوس و موضطریب ائدیر ده، دیگرینی قهقهه و موظفریتله سئویندیریر.
اورمیه و اطرافیندا ائرمنی و آسوریلارین فعالیتلری (1917-1918)
(جیلولوق فاجیعهسی )
دوکتور باریش متین
اؤزت
اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابیندان سونرا روسیه ساواشدان کنارا چکیلدی. بو وضعیت بیرینجی دونیا ساواشی ایللرینده روسیه، اینگیلیس، عثمانلی و آلمان آراسیندا موختلیف موناقیشهلره، او جوملهدن فاکتیکی ساواشا صحنه اولان ایراندا تورک و آلمان قووّهلری اوچون اوستونلوک تأمین ائتدی. سؤزو گئدن مودّتده تورک قوشونلاری، ایران داخیلیندن قافقازلارا یؤنلمگه باشلارکن، اینگیلیس ده ایراندا روسیهنین بوشالتدیغی بؤلگهلری اله گئچیرمگه چالیشدی. اینگیلیس، تورک قووّهلریندن اؤنجه ایرانین قوزئیینی ایشغال ائتمک ایستهمهسینه باخمایاراق بو ایش اوچون عسگری گوجونون یئترسیز اولماسی سببی ایله اورمیه و اطرافیندا توپلانماغا باشلایان ائرمنی و آسوریلارا دستک وئردی. ائرمنی و آسوریلار دا بو بؤلگهلرده کی تورک قووّهلرینه و دینج موسلمان اهالییه سالدیریب بیر چوخونو قتله یئتیردیلر.
آچار سؤزلر : ائرمنی، آسوری، اورمیه، اینگیلیس، روسیه، عثمانلی،جیلولوق
روسیه دؤولتینین دایم موحاریبه آپارماق و قان تؤکمک پسیکولوژیسی هارادان قایناقلانیر: فاکتلار و رقملر
حربی ناظیر، پیادا قوشونلارینین ژنرالی آ.ن.کوُروْپاتکینین معروضهسیندن
1900-جو ایل
ایمپراتور اعلاحضرتلری!
روسیه 18 و 19-جو عصرلر عرضینده 128 ایلی موحاریبهلرده کئچیریب و یالنیز 72 ایل صولح ایچینده اولوب. 128 ایلدن یالنیز بئشی مودافیعه موحاریبهلرینه دوشور، قالان هامیسی ایشغالچی یوروشلردیر.
اعلاحضرت ایمپراتورون موعین آنلاییشی اولسون دئیه کرونولوژی شکیلده باشلاییرام:
18-جی عصر روسیه اوچون بیر سیرا حربی وظیفهلرله علامتداردیر:
اوکراینلیلارین، ماجارلارین، تورکلرین عومومی اجدادی - قیپچاقلار
کرم محمدلی
تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو
تورک خالقلاری تاریخینده شانلی و یا شانلی اولمایان ایزلر بوراخان طایفالاردان بیری قیپچاقلاردیر. قیپچاقلار حاضیرکی تورک خالقلارینین اکثریتینین، او جوملهدن آذربایجان تورکلرینین تاریخینده سوی کؤکونده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش تورک خالقلاریندان بیریدیر. قیپچاق فورماسیندا ایشلنن بو سؤز چین منبعلرینده "کینچا" شکلینده کئچیر. اوروپا منبعلرینده "کوُمان" ، "پوْلوْوِتس" ، عرب منبعلرینده ایسه "کیفچاک" و یا "قیبچاق" فورماسیندا ایشلهنیر. بو سؤزون اتیمولوژیسینی هم اونلارین تامغاسی، هم ده خاریجی گؤرونوشو باخیمیندان ایضاح ائتمک اولار. اورتا عصرلرده خاریجی گؤرونوشه گؤره آیری-آیری خالقلارا آد وئریلمهسی چوخ گئنیش یاییلمیشدی. اونلاردان بیری ده قیپچاقلار ایدی. چین دیلینده "کینچا" گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام دئمکدیر. حتّی چین میفولوژیسینده گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آداملار حاقیندا دانیشاندا اونلارین کینچا اولدوغو نظره چارپیر. اوروپا، ایسلاویان دیللرینده، یونان و لاتین منبعلرینده راست گلینن "کوُمان" ، "پوْلوْوِتس" فورماسینا گلدیکده، کوُمان ساریشین، بیاض، آغ دریلی معنالارینی وئریر.
ادامه مطلب ...
اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره!
توفیق بایرام
قالخیب شاهداغینا سؤز ایسته ییرم،
چاتسین های-هاراییم دینله ینلره،
من نانکور دئییرم، ناجینس دئییرم -
اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره!
ادامه مطلب ...
طوطو قوشو
سلیمان ثانی آخوندوف (1936-1875)
بیری واردی، بیری یوخدو بیر چال-چپری داغیلمیش، گوللری سولوخموش، آغاجلاری یاری قوروموش بیر کؤهنه باغ واردی. باغین قوشلاری بو خارابادا چوخ مشققت ایله گون کئچیریردیلر. گونلرین بیر گونونده بو باغا هارادانسا بیر بولبول اوچوب گلدی و بیر نئچه نغمه اوخوماقلا باغداکی قوشلاری باشینا جمع ائتدی. قوشلار ییغیلان کیمی بولبول اونلارا بیر فصیح و بلیغ نیطق سؤیلهدی. بو نیطقدن قوشلار بیر شئی آنلامادیلارسا دا، یئنه چوخلاری آلقیشلاییب "احسن! احسن!" دئدیلر. سونرا بولبول اؤزونون گؤزل ویلایتلرینی بوراخیب بو باغا گلمک قصدینی بیان ائتدی و دئدی:
- منیم عزیز قارداشلاریم! من یاشیل چمنلری، لالهزار گولشنلری بوراخیب بو ویرانهیه گلدیم کی، سیز بدبخت قارداشلاریمی دا اؤزوم کیمی موسیقی ایشلرینه آشنا ائدیم.
قدیم تورکلرده تربیه
پیرالی علییئف
تورکلر میلادان اؤنجه 2. مینایللیگین اولّلرینده قافقازدا، اورتا آسیادا، آلتای-سایان داغلارینین شیمالیغرب بولگهسینده، یئنیسئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.
ایلک تورک دؤولتلریندن بیری هون ایمپراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مته خاقانین حاکیمیت ایللرینه تصادوف ائدیر.
تورکلرده ائله، اوبایا، خالقا باغلیلیق یوکسک اولموشدور. عالیملرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر – هونلار اؤزلرینی " قون " ، گون " آدلاندیرمیشلار کی، بو دا " ائل-گون " ، " گون " ، " خالق " معنالاریندا ایشلنمیشدیر.
میلادان اؤنجه 2.عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله توُنقهو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتینین ایلک باشچیسی تومن خان اولموشدور کی، اوغلو مته خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچهرک اؤزونو ایمپراتور آدلاندیرمیش و تورک (" تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ، "مؤحکم " دئمکدیر) آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایستهمیشدیر.
قدیم تورکلر اوشاقلارینی 3 اینام اوزرینده تربیه ائدیردیلر: طبیعت قووّهلرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانرییا اینام (گؤی آللاهی). دئمهلی تورکلرده تکآللاهلیلیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.
تاریخده ایز قویموش اونلو تورک سویو - خلجلر
نامیق حاجیحیدرلی
خلجلر ویا خالاجلار اسکی تورک سویلاریندان بیریدیر. 9 – 10. یوزایللیکده یاشامیش عرب سیاحلارینین اثرلرینده خلجلرین آدینا راست گلمک مومکوندور. ان آزی 2000 – 2500 ایللیک تاریخه مالیک اولمالارینا باخمایاراق، خلجلرین تاریخی و تاریخده کی رولو کیفایت قدر آراشدیریلمامیشدیر. یالنیز 20-جی یوزایللیکدن باشلایاراق اوروپالی، ایرانلی و داها سونرا تورکیهلی تورکولوقلار طرفیندن آراشدیرمایا جلب ائدیلمیشدیر. تورکیه ده فاروق سومرین، فواد کؤپرولونون خلجلرله باغلی آراشدیرمالاری وار. ایراندا ایسه خلج تورکلری ایله باغلی ایکی کیتاب نشر اولونوب. بونلار علیاصغر جمراسینین " خلجها یادگار تورکهای باستان " (اسکی تورکلرین یادیگاری خلجلر) و عبدالله واشقانینین " خلجها در آیینه تاریخ " (خلجلر تاریخین آیناسیندا) کیتابلاریدیر. بونلاردان علاوه آیری-آیری کیتابلاردا خلجلر حاقیندا قیسماً ده اولسا بحث ائدیلمیش، اینترنت سایتلاریندا و درگیلرده اونلارین حاقیندا بیر نئچه مقاله یاییملانمیشدیر. آذربایجاندا ایسه ایندییه قدر بو بوی حاقیندا هرطرفلی آراشدیرما آپاریلمامیشدیر. خلجلرین تاریخی ایله آز-چوخ تانیش اولدوقدا بللی اولور کی، اونلار تاریخده یئترینجه اونلو سویلاردان بیری اولموش، بیر نئچه دؤولتین یؤنتیلمهسینده فعال رول اوینامیش، بعضی حاللاردا ایسه بوتؤو بیر بؤلگهده ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یه یؤن وئرن توپلوملاردان اولموشلار. تاریخده خلج بویونا منسوب اولان کیفایت قدر اونلو اینسانلار وار. اونلارین حاقیندا آراشدیرمانین سونوندا آیریجا سؤز آچاجاغیق.
ادامه مطلب ...